گمنامی، مرمت غیراصولی و تخریب سرانجام بناهای مذهبی جزیرهای در جنوب ایران
مساجد تاريخي كيش به غفلت رنگ باختهاند/ سمیه حسنلو
تمدن جزيره مرجاني كيش كه اكنون ساختار مدرن آن، ذهن را از تاريخي بودن اين جزيره دور مي‌كند، براساس يافته‌هاي موجود به دوره اسلامي تعلق دارد كه نشان اثبات آن، علاوه‌بر يافته‌هاي باستان‌شناسان، مساجد قديمي اين جزيره است كه با وجود تلاش براي حفاظت از آن‌ها، به‌نظر مي‌رسد به‌نوعي مغفول مانده‌اند. سرگرمي‌هاي بسيار اين جزيره شايد اجازه فكر‌كردن به اين‌كه كيش هم مي‌تواند منطقه‌اي با تمدن تاريخي باشد ندهد؛ اما ديوار‌هاي نيمه بر جای مانده شهر تاريخي حريره كه معمولا گردشگران سعي مي‌كنند گذري به آن داشته باشند، نمودي از وجود تمدن تاريخي در اين جزيره است كه تا به‌حال فقط آثار مربوط به دوره اسلامي آن پيدا شده است. این در حالی است که علي لكزيان، كارشناس ميراث فرهنگي كه در كيش فعاليت‌هايي دارد، در این باره مي‌گويد: «مداركي بهتازگي پيدا شده‌اند كه گوياي تاريخی قديمي‌تر از آنچه درباره اين منطقه مطرح مي‌شود، است كه براي اثبات این امر بايد بيشتر بررسي شود.»اما آنچه در این میان مهم جلوه میکند، توجه به این امر است که مساجد قديم كيش، ظاهر و معماري متفاوتي از ديگر مساجد كشور دارند، بناهايي بدون مناره و گنبد؛ اما با ستون‌هاي فراوان كه گوياي نوع خاصي از معماري كشورهاي شرقي و مناطق جنوبي كشور است. البته در چنین موارد قابلتوجهی جهت نوسازي و مرمت اين بناها متأسفانه به دلایل مختلف از جمله ضعف در نظارت سازمان یا نهادهای متولی، تنها تلاش شده تا به طریقی صرفا ظاهر آن‌ها حفظ شود. نکته دیگری که میتوان از آن بهعنوان یک نقطه ضعف دیگر در عملکرد سازمان میراث فرهنگی با توجه به وظیفه تعریف شده این سازمان در حفظ آثار تاریخی یاد کرد، ضعف در اطلاعرسانی درباره قدمت و ارزش تاریخی این بناهاست. تا به آنجا که حتی مردم بومي منطقه نیز تمام اين مساجد را نمي‌شناسند و از نظر آن‌ها تنها مسجد قديمي جزيره، مسجد جامع شهر تاريخي حريره است كه اتفاقا وقتي مردم منطقه، آن را نشان مي‌دهند، گردشگران از شباهت اندك آن با مساجدي كه تاكنون ديده‌اند، اظهار تعجب مي‌كنند. مسجد جامع قديمي كيش كمي آن طرف‌تر از شهر تاريخي حريره قرار دارد كه در نخستين نظر، هيچ شباهتي به يك مجموعه قديمي ندارد، محوطه‌اي باز با ستون‌هاي سپيد نيمه ساخته شده كه كارگران هم‌چنان با گچ و سيمان درحال ساخت اين مسجد قديمي هستند. مرمت و احیای اصولی این بناهای تاریخی نکته جذاب دیگری است که در فهرست ضعف نظارتی سازمان متولی خودنمایی میکند زیرا شيوه مرمت اين مسجد كمي عجيب به‌نظر مي‌آيد. تعدادي كارگر كه با گچ و سيمان تلاش مي‌كنند آنچه را از طرح‌هاي نخست اين مسجد يافته‌اند دوباره بازسازي كنند؛ اما رفيعي، مدير واحد ميراث فرهنگي سازمان منطقه آزاد كيش، معتقد است: «اين شيوه مرمت كاملا تعريف شده است و مصالح آن براساس مطالعات صورت گرفته، انتخاب شده‌اند. ساكنان اين منطقه هم ساروج (از جمله مصالح كاربردي در ساخت بناهاي اين منطقه) را از مصالحي مشابه آنچه اكنون استفاده مي‌شود، تهيه مي‌كردند.»
وی مي‌افزاید: «از مسجد تاريخي شهر حريره، چيزي باقي نمانده و مسجد بهتازگي، شكل گرفته است.» رفيعي درباره بازسازي اين مسجد توضيح مي‌دهد: «مسجد جامع قديمي كيش در گذشته، در سه دوره تاريخي ساخته شده است؛ در دوره ايلخاني، فضاي آن بزرگ شده و به يك‌هزار و 200 متر رسيده است تا جايي كه حدود 2 هزار نفر در اين مسجد مي‌توانستند حاضر شوند و به عبادت بپردازند.»
به گفته وی، بنای جديد اين مسجد مطابق نقشهها و طرح‌هاي به‌دست آمده، است و هيچ تغييري داده نمي‌شود. البته براساس گفتههاي مسئولان ميراث فرهنگي منطقه آزاد كيش، به‌نظر مي‌رسد بازسازي و يا به اصطلاح مرمت بناهاي تاريخي اين منطقه، تحت تاثير گردشگري بودن منطقه قرار دارد، يعني براساس اين گفتهها، در ساخت و مرمت بناي كيش، اصل حضور گردشگران در نظر گرفته مي‌شود و شايد به اين خاطر است كه مرمت بناهاي تاريخي و به‌خصوص مسجدي كه اصلا نبوده و حالا دوباره با نقشههاي موجود ساخته مي‌شود، كمي غريب به‌نظر مي‌آيد. و باز همان بحث تکراری کمبود اعتبار که همیشه کورسوی امیدی برای توجیه نقاط ضعف در مدیریت است. حفظ مساجد تاریخی کیش بهعنوان نمونهای از آثار ارزشمند در کشور هم از این راهکار مبری نبود.
لكزيان در این خصوص مي‌گويد: «مرمت كامل مسجد جامع قديمي اين منطقه به بودجه كلان‌تري نياز دارد، براي همين فعلا تا تأمين اعتبار كافي، تصميم گرفتيم مرمت حفاظتي روي آن انجام شود تا شرايط آب‌وهوايي ساحل، آنچه را كه به دست آمده بود، از بين نبرد.»این در حالی است که كيش، مسجد قديمي ديگري هم دارد كه اتفاقا در فهرست آثار ملي كشور با شماره 2194 ثبت شده است: «مسجد ماشه» كه گفته مي‌شود، روزگاري در كنار روستاي قديمي ماشه قرار داشت؛ روستایی که پيش از انقلاب اسلامي به‌دستور محمدرضا پهلوي تخريب و يك هتل به‌جاي آن ساخته شد. مسجد ماشه با وجود داشتن تابلوي ثبت در فهرست ميراث ملي كشور و تعلق آن به دوره قاجار، به سرنوشت مهجورتري دچار شده است و امروز كمتر كسي از اهالي منطقه اين مسجد ثبت شده را مي‌شناسد. حكايت امروز مسجد ماشه، غفلت است كه درهاي قفل شده، فضاي بههم ريخته داخل آن و مصالحي كه به‌نظر هيچ وقت از آن‌ها براي مرمت و بازسازي استفاده نشده، گوياي آن است. هيچ راهي براي ورود به مسجد نيست و تنها از ميان نردههاي پنجرههاي بدون قاب و يا روزنه درهاي شكسته‌شده مي‌توان فضاي داخلي آن را ديد كه حالا به پناهگاه امني براي موجودات كوچك تبديل شده است.
به گفته لكزيان قرار بود بخشي از مسجد ماشه با كاربري اصلي و بخش ديگري از آن بهعنوان مركز مطالعات معماري اسلامي حوزه خليج‌فارس مرمت شود؛ اما اختيار اين اثر با سازمان ميراث فرهنگي است و حتما در شرايطي كه سازمان منطقه آزاد كيش بخواهد براي مرمت آن كمك مي‌كند که اميدواريم زماني هم مرمت اين مسجد شروع شود.» وی همچنين بيان مي‌كند: «مرمت ماشه تاكنون سه‌بار آغاز شده كه در همان شروع کار متوقف مانده است، يعني مثلا سال 1386 مرمت آغاز و 2 ماه بعد متوقف شد. البته سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري براي مرمت اين مسجد قاجاري بودجه در نظر گرفته است كه به‌نظر مي‌رسد احتمال برگشت اين بودجه وجود دارد.»
مسجد اميرالمؤمنين(ع) نیز از دیگر مساجد این منطقه است که برخلاف ديگر مساجد، رنگ مرمت و نوسازي را به خود ديده است. البته بناي اين مسجد كاملا نوساز جلوه مي‌كند و اگرچه مسئولان ميراث فرهنگي منطقه آزاد كيش در اينباره مي‌گويند که مرمت اين مسجد كاملا طبق اصول است و هيچ تغييري در بنا داده نشده است، اما مرمت مسجد به‌گونه‌اي انجام شده كه به‌نظر مي‌رسد بناي آن نوساز باشد و اگر اطلاعاتي درباره آن داده نشود، نمیتوان حدس زد كه اين مسجد هم به دوره تاريخي خاصي تعلق داشته باشد، در حالي‌كه مسجد اميرالمؤمنين(ع) هم‌سنگ با مسجد ماشه بوده است. لكزيان مي‌گويد: «مسجد اميرالمؤمنين(ع) در نزديك روستاي ماشه قرار داشته است، منطقه‌اي كه اكنون پس از تخريب روستا، اثر تاريخي ديگري جز مسجد ماشه ندارد، با اين‌حال مسجد اميرالمؤمنين(ع) نوسازي مي‌شود؛ اما مسجد ماشه از قافله مرمت‌ها جا مي‌ماند.» به‌نظر میرسد بیتوجهی به نحوه مرمت و احیای این بناها باعث شده تا بهرغم گذشت زمان بهتدریج رد پای تاریخ و قدمت از چهره این آثار پاک شود تا آنجا که دیدن روزی که کمتر کسی باور کند این مساجد ارزشمند میتواند بخشی از فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی باشد، چندان محال به‌نظر نمیرسد
سفر به تركمن صحرا سرزمين اسب‌هاي وحشي / كتايون ضيايي
نزديك تعطيلات نوروز كه مي‌شود، تعداد زيادي از خانواده ها عزم خود را جزم مي‌كنند تا با يك سفر كوتاه يا بلند، خستگي كار و روزمرگي ماه‌ها كار و تلاش را فراموش كنند. خيلي‌ها قصد شهرهاي شمالي، اصفهان، تبريز، يزد و شيراز مي‌كنند تا حال و هوايي عوض كرده و سري به دريا يا آثار تاريخي ايران بزنند. اما شايدهم بد نباشد گاهي از چهارچوب انتخاب‌هاي هميشگي خارج بشويم و يك جاي جديد را براي سفر انتخاب كنيم. براي اين كار مي‌توانيم سراغ نقشه يا كتاب‌ها و سايت‌هاي گردشگري برويم و با كسب اطلاعات يك شهر يا روستاي جديد انتخاب كنيم. يكي از اين انتخاب‌ها مي‌تواند سفر به تركمن صحرا باشد، سرزمين رؤياها و قهرمانان اسب سوار. جايي كه مردمان مهربان آن با قامتي بلند، صورتي استخواني و چشماني كشيده به روي شما لبخند خواهند زد. سرزميني كه هنوز هم پوشش زنان آن لباس الوان سنتي تركمن صحراست. لباسي بلند و ساده با روسري كه نقش‌هايي درشت از گل‌هاي رنگي دارد. زنان متأهل در اين سرزمين زير روسري خود كلاهي بر سر مي‌گذارند و نداشتن كلاه زير روسري به نشانه مجرد بودن دختران است و برخلاف زنان و مردان تركمن تنها در مراسم‌هاي خاص خود لباس‌هاي محلي بر تن مي‌كنند. اگر تصميم گرفتيد عازم تركمن صحرا شويد، مي‌توانيد با هواپيما، اتوبوس، قطار و اتومبيل شخصي‌تان به اين منطقه سفر كنيد، اما اگر قطار انتخاب شما باشد، مي‌توانيد پل زيبا و مشهور ورسك را نيز مشاهده كنيد. پل ورسك همان پلي است كه رضا شاه بعد از ساخت آن به همه كارگران و مهندسان آلماني كه پل را ساخته بودند دستور داد به همراه خانواده‌هايشان زير آن بايستند تا قطار از روي آن رد شود تا همه مطمئن شوند كه اين پل از استحكام خوبي برخوردار است كه چنين هم بود. راه‌آهن سراسري ايران از ماهشهر در خليج فارس به بندر تركمن در شمال شرقي ايران مي‌رسد. اگر هواپيما يا اتوبوس را هم انتخاب كرديد، بايد ابتدا به گرگان رفته و از آن جا با ميني بوس يا تاكسي خطي به يكي از شهرهاي تركمن صحرا برويد. تركمن‌ها ترك زبان و مسلمان(اهل سنت حنفي) هستند و از چند طايفه بزرگ تشكيل شده‌اند. آن‌ها از اقوامي هستند كه از آسياي ميانه و جنوب سيبري مهاجرت كرده‌اند و پس از جنگ و گريزهاي فراوان در منطقه فعلي ايران سكني گزيده‌اند. در اين ديار همانند بسياري از مناطق محلي هنوز سنت‌ها جالبي وجود دارد كه آشنايي مسافران با آن نه تنها لذت سفر را برايشان دوچندان مي‌كنند بلكه راهي است براي دوستي بيشتر با ميزبان‌هاي محلي. اگر در سرزمين سواركاران، ميهمان منزل يكي از اهالي شديد به ياد داشته باشيد كه تركمن رسم بر اين دارند كه با چايي فراوان از ميهمان خود پذيرايي كنند و هربار كه استكان چايي شما خالي شود، خيلي زود دوباره براي شما چايي خواهند ريخت، اگر شما تمايلي به نوشيدن چايي دوباره نداريد، آن را بر زبان نياوريد، بلكه استكان‌تان را برگردانيد و برعكس روي نعلبكي قرار دهيد. اين عمل در فرهنگ تركمن‌ها به معني اين است كه شما ديگر چايي نمي‌خواهيد و ميزبان هم دلگير نمي‌شود. موسيقي تركمن‌ها بسيار زيبا و شنيدني است، دو تار ساز سنتي اين قوم است. اما شاخصه ديگر اين قوم سوار كاري است. اسب تركمن مانند اسب كرد يكي از اصيل‌ترين اسب‌هاي جهان است. با آن كه تركمن‌هاي چادرنشين، سال‌هاست يك جا نشين شده‌اند و نمي‌توان از آن‌ها خرده گرفت كه چرا ديگر كمتر اسب سواري مي‌كنند، اما هنوز هم در روزهاي پنج شنبه در گنبد كاووس مسابقات اسب سواري برگزار مي‌شود و آنان كه به اين ورزش علاقمند هستند، بهتر است به‌گونه‌اي برنامه‌ريزي كنند كه حتما در اين روز گنبد كاووس باشند. البته در دشت‌هاي اين خطه نيز مي‌توان اسب‌هاي آزاد وحشي را به وفور ديد و اگر آن‌ها را ديديد، تنها از دور نظاره گر زيبايي‌شان باشيد و خلوت‌شان بر هم نزنيد. غير از اسب نگهداري از شتر و گاو و گوسفند نيز در بين تركمن‌ها رواج دارد تا جايي كه شير و دوغ شتر هم جزو غذاهاي اين مردمان است.
آثار تاريخي
به جز دوستداران طبيعت و اسب، سفر به تركمن صحرا براي علاقمندان به ميراث تاريخي نيز گزينه خوبي است. بلندترين آرامگاه آجري جهان متعلق به قابوس بن وشمگير در گنبد كاووس يا همان گنبد قاموس قرار دارد. اين شهر مهمترين شهر تركمن صحراست. اين آرامگاه كه به برج كاووس مشهور است، 71 متر ارتفاع دارد و در وسط شهر گنبد كاووس است. تاريخ ساخت اين آرامگاه به سال 397 قمري يا 345 خورشيدي بازمي‌گردد. قديمي‌ترين يافته‌هاي باستان‌شانسي اين منطقه در شمال شهرستان گنبد كاووس يافته شده است كه حاكي است پيشينه سكونت در اين منطقه به بيش از 7هزار سال پيش مي‌رسد. وجود گورستان و تپه باستاني گميش، ديوار تاريخي گرگان، ديوار قزل آلان در شمال بندر تركمن، جزيره آبسكون، جزيره مهم و استراتژيك آشوراده در غرب بندر تركمن و... از جمله آثار تاريخي اين خطه هستند. آشوراده تنها جزيره درياي خزر است. ساحل اين جزيره مملو از صدف‌هاي سفيد و متنوعي است كه زيبايي خاصي به اين جزيره بخشيده‌اند. آشوراده يكي از بزرگترين مناطق توليد ماهي خاوياري در دنياست. يكي ديگر از ديدني‌هاي اين خطه مقبره خال نبي است كه در بلندي كوهي به‌نام كوه خدا قرار دارد. اين كوه در حقيقت قله گوگجه داغ در تركمن صحراست كه اگر بر بلنداي آن بايستيد طبيعت زيبايي را در زير پاي خود خواهيد ديد. خالد نبي يكي از 21 پيامبري است كه در ايران دفن شده است. نسب خال نبي به حضرت اسماعيل مي‌رسد
