نهضت نفت شكست خورد چون خميني نداشت / حيدر رحيم‌پورازغدي
زخم‌هايي كه اعدام شيخ فضل‌ا... و درگيري روشنفكر و روحانيت به كالبد جامعه زد، با منحرف كردن بسياري از اشخاص توسط انگليسي‌ها و شكست روحي برخي از آنها، همه عقده‌هايي شد تا گروه‌ها به توافق رسيدند كه بايد منشاء فساد را قطع كرد و ريشه‌اش را زد. چه كسي بود كه نمي‌دانست ريشه فساد انگلستان و بريتانياي كبير است. همه جاي ايران نفوذ داشت و خيلي خطرناك‌تر بود.
قرار شد با انگليس مبارزه شود. مصدق و خاندانش زخم خورده قاجار و پهلوي بودند. به همين دليل او سراغ كسب دانش‌هاي روز رفت، آن هم به كمال؛ به جايي رسيد كه دكتراي اقتصاد را از دانشگاه‌هاي ممتاز جهاني گرفت. يكي از ايرادهايي كه به مصدق مي‌گيرند اين است كه چرا تزش را اسلامي ننوشته؟ خب مشخص است. براي اين‌كه او نمي‌خواست براي اسلام تز بنويسد. او در جهان حاضر تحقيق مي‌كند تا با اقتصاد جهان غرب آشنا شود و موفق هم شد. با همين تجربه‌ها و مطالعه‌ها مي‌فهمد كه ايران گاو شيري انگلستان شده است و شيرش هم نفت است. تازه اين جور نيست كه بدوشد و برود، وقتي كه اين گاو را مي‌دوشد، در بند بند سياست كشور هم نفوذ و دخالت مي‌كند.
مصدق به اين انديشه مي‌رسد كه نفت را ملي كند. آيت‌ا... كاشاني از خيلي قبل‌ترها متوجه است كه انگلستان از جريان عراق پيگير نفت بوده و بزرگ‌ترين دشمن ما است. وقتي مصدق با اينها مشورت مي‌كند كه كاري كنيم تا نفت ملي شود و زير پاي انگليس زده شود، كاشاني صميمانه لبيك مي‌گويد. شاه نزديكي كاشاني ومصدق را تاب نمي‌آورد. بلافاصله انگليس نخست‌وزيرهايي مي‌آورد كه هم مقتدر باشند هم نگذارند اينها كارشان را كنند تا اين‌كه نوبت به رزم‌آرا مي‌رسد.
رزم‌آرا مي‌آيد و حرف‌هاي جديدي مي‌زند. او مي‌گويد: «اين حرف‌ها چيه كه درباره ملي شدن نفت مي‌زنيد؟ شما نمي‌توانيد آفتابه بسازيد مي‌خواهيد نفت را اداره كنيد؟» اينجاست كه نواب «رحمت ا... عليه» مي‌گويد: « اين كار را به من واگذار كنيد. «اقتلوا ائمه الكفر» در قرآن آمده كه ائمه كفر را بايد كشت. اين هم پاي ما».
با ترور رزم‌آرا ورق برمي‌گردد. انگلستان تا حالاعرض اندام هايي مي‌كرد كه همه مي‌ترسيدند و حق هم داشتند كه بترسند. حوزه مي‌لرزيد عوض اين‌كه بترسد. فقط كاشاني ايستاده بود. چند نفري بودند كه نرم نرم و پنهاني با مصدق و كاشاني همراهي مي‌كردند ولي مجموعه روشنفكر وابسته بود و مجموعه آخوندها هم مي‌ترسيدند. در اين اوضاع كاشاني به مشهد نامه فرستاد. در مشهد جرياني ايجاد شد. انگلستان تمام رجال را تك تك هر يك را با واژگاني نرم مي‌كرد. شريعتي را يك جور، عابدزاده را يك جور، شيخ محمود حلبي را يك جور، كاشاني را يك جور، مصدق را يك جور، همه را خام كرد. البته مصدق در عين حال سياسي هم بود و مي‌گفت: «در اين‌جا اگر بتوانيم آمريكا را راضي كنيم كه از انگليس حمايت نكند در اين صورت موفق مي‌شويم». هيچ كس هم مخالف اين حرف نبود. آمريكا هم تازه در خاورميانه بوي آش شنيده بود و مي‌خواست به اين‌جا بيايد.
فرق نهضت ملي شدن نفت با نهضت امام اين بود كه مصدق «لااله» را نگفته مي‌خواست «الا ا...» را اجرا كند. ولي امام همان ابتدا گفت «لا اله الا ا...». مصدق مي‌خواست استقلال و آزادي بياورد بدون اين‌كه شاه را نفي كند. البته يك مسئله هم بود. آن روز اگر شاه را نفي مي‌كرديم ايران ماركسيست مي‌شد. براي همين آقاي فلسفي اصلا وارد دور نشد.
برخي مي‌گويند مصدق با روحانيت نبود. در حالي كه مصدق از روحانيت خيلي كمك گرفت. ولي روحانيت با او نبود. يك كاشاني و نواب و يك عده روحانيت پشت پرده. اصلا مصدق نيامده بود حركت ديني ايجاد كند كه بخواهد از كاشاني كمك بگيرد. مصدق يك هدف داشت. قطع دست انگلستان از سياست ايران و به تبع آن، ملي كردن صنعت نفت. اگر هم اين اتفاق نمي‌افتاد بايد چاه‌هاي نفت ما خشك مي‌شد تا بتوانيم آزاد زندگي كنيم. قرار نبود مصدق اسلام‌مداري كند. يك سياسي براي پيشبرد كار خودش همه كار مي‌كند. در انقلاب تمام جنايت‌ها از آمريكا بود. امام نه سفارتش را بست نه آن‌چنان درافتاد. آمريكا با ما درافتاد كه سفارتش را بستيم. ما سفارت را بازگذاشته بوديم و آنها به معني واقعي سفارت را لانه جاسوسي كرده بودند. مصدق نه آمده بود بگويد من مي‌خواهم دين شما را اصلاح كنم نه آمده بود برتري اسلام را ثابت كند. او مي‌خواست انگلستان را از ايران بيرون بيندازد و نفت را ملي كند و به خواست خدا در اين كار هم موفق بود و همه نيروهايشان قلع و قمع شدند.
و بايد اين را هم در نظر گرفت كه مصدق يك تحصيلكرده غربي بود اما سالم و صادق و صميمي. مصدق به آمريكا گفت: تو از انگلستان حمايت نكن، ايران با تو زندگي خواهد كرد. چون انگليس قوي‌تر از آن است كه ايران و آمريكا بتوانند همپايش بازي كنند. مصدق در يك زمان هر دوي آنها را بازي داد. دست انگليس‌ها را از نفت بريد و آمريكا را به روزگاري كشاند كه تا امروز 55 كودتا كرده و امروز آمريكايي كه فرشته آزادي بود و همه مردمي كه آمريكا را مي‌شناختند آرزو داشتند آمريكا بيايد و با آنها ارتباط داشته باشد و آنها به او خوش آمد بگويند منفورترين و مغضوب‌ترين كشور جهان است. انگليس هم بيكار ننشست. به قدري فتنه كرد كه نواب و مصدق و كاشاني از هم دور شدند. هر سه گل بودند و وضعيت طوري بود كه به هرسه آسيب زد. مثلا در فداييان اسلام عبدخدايي مي‌رود فاطمي را ترور مي‌كند. بعد كه موفق نمي‌شود و كودتا مي‌شود شاه كاري كرد كه افسر پهلوي رفت در زندان بدن فاطمي را تكه تكه كرد و گفت شما در روزنامه نوشته‌ايد شاه خر است. چرا اين فاطمي را كه شاه مي‌كشد، بچه‌هاي نواب بايد ترور كنند؟ مگر يكي از رفقاي ميرزا كوچك خان كه با او هم پياله هم بود ارمني نبود؟
چيزي كه اينها را دور هم جمع كرد آزادي خواهي و ملي گرايي بود. هدف فقط بيرون كردن انگلستان بود. خدا شاهد است اگر اين آمريكاي احمق! كودتا نكرده بود ايران خيلي زود كشوري مي‌شد مثل اروپا. عرب‌ها هم كه آدم نيستند و از آمريكا استقبال مي‌كردند. خاورميانه‌اي را كه پس از آن با شمشير نتوانست بگيرد، آن روز ميزبان‌ها از او استقبال هم مي‌كردند. خدا خواست و آمريكاي احمق كودتا كرد و اينها مقدمه شد براي انقلاب اسلامي. مصدق پاك و امين بود. عابدزاده رهبر انجمن پيروان قرآن شهرتش پيش روشنفكرها به مقدس‌مآبي متحجرانه بود. ولي چون در خراسان همه‌كاره بود قرار شد با مصدق ملاقات كند. مصدق به دفترش گفته بود وقتي من نماز مي‌خوانم به كسي نگوييد كه نماز مي‌خوانم. عابدزاده هم سر ظهر رفته بود و در زيرزمين مصدق را ديده بود كه ابايي روي دوش انداخته بود و نماز مي‌خواند. وقتي هم آمد نگفت كه نماز مي‌خواندم. تنها زن رجالي كه چارقد و پوشش داشت زن مصدق بود. در قانون هم تا آن روز فقط شاه در مصونيت بود ولي مصدق گفت به رهبر اسلام هم نبايد اهانت شود. او هم در مصونيت است.
ابدا مصدق براي اصلاح دين و دخالت در دين نيامده بود. با بوسيدن دست ثريا پدر شاه را درآورد و او چند روز بعد مجبور شد طلاقش دهد. ايل بختياري به خاطر ثريا به شاه وابسته بود و با مصدق مبارزه مي‌كرد. شاه به وسيله دو - سه نفر كه آن‌جا داشت توانسته بود آنها را عليه مصدق بشوراند. وقتي گفتند مصدق مخالف بختياري‌ها است، او دست ثريا را بوسيد و در لحظه، پدر شاه را در آورد. در اسلام گاهي مصلحت به جايي مي‌رسد كه امام سه سال مكه را تعطيل مي‌كند با اين‌كه مكه ركن ايمان ماست. آن موقع مصلحت ايجاب كرد كه مصدق برود دست ثريا را به رسم اروپايي‌ها ببوسد. مصدق كاملا مدافع روحانيت بود و اگر او نبود آن زمان كه كمونيست‌ها ايران را گرفته بودند روحانيت را له مي‌كردند. البته اين را هم بگويم كه مردم همان طور كه الان امام و رهبر را قبول دارند، آن زمان هم مصدق را قبول داشتند. به او باور داشتند ولي بالاخره دشمن كاري كرد كه من و محمدرضا حكيمي وقتي مصدق درباره نواب گفت: «مجبورم براي اين‌كه كار دستشان ندهند زنداني‌شان كنم» همان جا اعتراض كرديم. عابدزاده كه اين قدر مقدس بود گفت: «بدانيد اگر مصدق را بردارند بقيه هيچي نيستند. به يك سال نمي‌رسد كه تمام فداييان اسلام را اعدام مي‌كنند. حوزه را مهار مي‌كنند» و همين هم شد. مصدق، نواب و كاشاني هر سه قهرمان و مالك نهضت نفت هستند ولي چون امامي نداشتند (چون امام يكي بود. از نوابغ استثنايي تاريخ بود و بيني و بين ا... آقاي خامنه‌اي هم خوب پرچمش را حفظ كرد) دشمن توانست بين آنها تفرقه بيندازد
ماجراهاي نفت ايران از كشف اولين چاه تا ملي شدن
چوب حراج قجرها وپهلويها بر طلاي سياه خاورميانه/ راحله شاکر
«اولين‌هاي» دوره سلطنت قجرها بر ايران كم نبود. لااقل آن‌قدر بود كه برخي مي‌گويند قاجارها در امر سلطنت و نوع حكومت بر ايران خلاقيت‌ها و نوآوري‌هايي داشتند كه گاهي غربي‌ها را هم شگفت‌زده مي‌كرد. ناصرالدين‌شاه قاجار در سال‌هاي حكومت بر ايران در سياست خارجي خود بدعتي خلق كرد كه تكرار آن در تاريخ فقط از دست فرزندان خلف! خودش برمي‌آمد.قرارداد رويتر يكي از اين نوآوري‌ها بود كه پديده تاريخ روابط بين‌المللي ايران شد و افتخار عقد و امضاي آن براي هميشه با ناصرالدين‌شاه ماند. در سال 1250 شمسي در روزهايي كه ميرزا حسن‌خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدين شاه بود، با دلالي ميرزا ملكم‌خان، يك انگليسي آلماني‌الاصل يهودي به نام «بارون جوليوس دورويتر» قراردادي با ايران امضا كرد. با اين قرارداد، رويتر براي 70 سال همه منابع كشور، از نفت و ذغال سنگ، تا مس و آهن و سرب و منابع ديگر را به‌جز طلا و نقره و جواهرات (كه متعلق به دولت بود و البته به نحوه‌اي ديگري به كيسه غربي‌ها ريخته مي‌شد) صاحب شد. اجازه همه گمركات و صادرات انحصاري هر محصولي هم براي 25 سال به رويتر رسيد تا در ازاي آنها به قول سپهسالار «مملكت را آباد كند» و بانك و جاده و راه آهن و كارخانه‌هاي صنعتي در ايران درست كند.
امتياز رويتر؛ پديده‌اي تاريخي در سياست خارجي ايران
اين امتياز كه اولين قرارداد نفتي ايران به‌حساب مي‌آمد، كشورهاي خارجي و افكار عمومي داخلي را شگفت‌زده كرد. غربي‌ها از واگذاري چنين امتيازي متحير شدند و مردم و برخي سران مذهبي و حتي ملي‌گرا هم از اين مصلحت‌انديشي شاه قاجار براي كشور متعجب و عصباني بودند. در اين معركه فقط يك گروه نفهميدند چه كلاه گشادي بر سر ايران رفته و آن گروه هم پادشاه ايران و درباريانش بودند. لرد كرزن همان روزها درباره امتياز رويتر گفت: «واگذاري همه منابع صنعتي يك مملكت به يك خارجي حقيقتا عجيب و غريب است. حرارت انگليسي‌دوستي در تهران هيچ‌وقت به اين اندازه بالا نرفته بود.»اين قرارداد در بعد خارجي بازخورد ديگري هم داشت و آن واكنش روسيه به تسلط رقيب غربي‌اش بر منابع و منافع ايران بود كه با اين امتياز سر و شكلي رسمي و قانوني به‌خود گرفته بود.حاج ملا علي كني و سيد صالح عرب مخالفت‌هاي مردمي با اين قرارداد را رهبري كردند و به سامان رساندند و روس‌ها هم سنگ خودشان را به سينه زدند و با تهديد حمله به افغانستان كه همسايه بزرگ‌ترين مستعمره انگليس يعني هند بود، كاري كردند كه انگليسي‌ها لااقل به‌ظاهر از خير قرارداد رويتر بگذرند.
قرارداد رويتر با هجمه مخالفان داخلي و خارجي پيش از آن‌كه به اجرا در آيد باطل شد. شاه هم براي اين‌كه سروصداها را بخواباند، صدر اعظم خود سپهسالار را بركنار كرد. رويتر فسخ اين قرارداد را غيرقانوني مي‌دانست و 17 سال هم بر شكايت خود عليه ايران درباره لغو قرارداد پافشاري كرد تا عاقبت در 1267 شمسي امتياز بانك و معدن‌هاي ايران براي 60 سال به پسرش داده شد.
امتياز دارسي؛ افتخار انحصاري مظفرالدين‌شاه
انگليسي‌ها كه از سال‌ها پيش در ايران بوي نفت به مشام‌شان رسيده بود، پرده ديگري از نقشه‌هاي استعماريشان را با «ويليام ناكس دارسي» در ايران به نمايش گذاشتند. در 1280 شمسي امتياز بهره‌برداري از نفت ايران براي 60 سال با امضاي قراردادي به اين تبعه انگليسي واگذار شد و بعد از آن هم به نام خودش در تاريخ ثبت شد. افتخار اين قرارداد ننگين اين بار براي مظفرالدين‌شاه بود كه به پيروي از آبا و اجدادش همان رويه حراج منابع ملي ايران را در پيش گرفته بود. اين قرارداد در سال‌هاي ابتدايي جدي گرفته نشد چون هنوز نفتي در كار نبود و سود و منفعتي عايد انگليسي‌ها نمي‌شد، اما 5 سال بعد كه اولين چاه نفت ايران به‌وسيله مهندسان دارسي در مسجد سليمان كشف شد، دولت انگليس دوباره به صحنه آمد و با پيشنهاد خريد سهام شركت دارسي و تأسيس شركت نفت ايران و انگليس بر ذخيره‌هاي نفتي جنوب و جنوب شرقي ايران خيمه زد. خيمه‌اي كه از جا كندن آن تا سال‌ها هزينه‌هاي زيادي را به كشور ايران تحميل كرد و منافع زيادي را بدون كمترين هزينه‌اي به جيب روباه پير ريخت.
نويسنده انگليسي كتاب «OIL PERSIAN» درباره كشف اولين چاه نفت ايران در كتابش مي‌نويسد: «روز 26 ماه مه سال 1908 (5 خرداد سال 1287) كه عمليات چاه كني به عمق 1180 پا رسيده بود، نفت فوران كرد و بيشتر از 50 پا از دستگاه حفاري بالا زد. به اين ترتيب صنعتي آغاز شد كه طي دو جنگ، نيروي دريايي انگلستان را نجات داد ولي براي ايرانيان زحمتي ايجاد كرد كه از مجموع مزاحمت‌هاي سياسي دولت‌هاي بزرگ بيشتر بود.قرارداد دارسي با همه مخالفت‌هاي داخلي و خارجي تا پايان سلسله قجرها برقرار بود. رضاخان هم كه روي كار آمد 5-6 سالي زمان برد تا از ذوق و شوق اوليه رسيدن به تخت پادشاهي خارج شود و به اوضاع و احوال مملكت فكر كند. در همان دهه اول سلطنت او، مردمي كه زير بار نداري تنگدستي كمر خم كرده بودند، تاراج سرمايه ملي را از سوي اجنبي تاب نمي‌آوردند و به هر شكلي اعتراض خود را نشان مي‌دادند. پايه‌هاي تخت شاهي رضاخان هنوز خيلي محكم نشده بود و ناچار بود به اعتراض‌هاي مردم پاسخ دهد و اين كار را هم كرد، اما به شيوه خودش. رضاخان براي انحراف افكار عمومي ابتدا قرارداد دارسي را بي‌اعتبار اعلام كرد و پس از آن در سال 1312 قرارداد جديدي با انگليسي‌ها امضا كرد كه بعضي آن را متمم قرارداد دارسي مي‌دانند.
فرق قرارداد دارسي با قرارداد1312 در اين بود كه هر منفعت كوچكي هم كه در قرارداد دارسي به ايران مي‌رسيد در قرارداد جديد حذف شد. در قرارداد دارسي همه اموال و امكانات شركت‌هايي كه براي بهره‌برداري از امتياز تأسيس مي‌شد به ايران تعلق داشت اما با امضاي قرارداد 1312 اين اموال هم به روباه پير رسيد تا رضاخان روي قجرها را در چوب حراج زدن به اموال ملت هم سفيد كرده باشد.اين لطف تاريخي رضاخان قلدر به بريتانياي كبير تا 20 سال پابرجا بود و از كنار آن انگليس‌ها سرمايه چند ده سال جزيره كوچك خود را به جيب زدند.
امتياز گس گلشاييان؛ انگليس نفت ما همواره از آن تو باد!
در مجلس شوراي ملي آن زمان سه گروه سياسي حاضر بودند. استقلال‌خواه‌ها و ملي‌گراها، توده‌اي‌هايي كه هوادار شوروي و سياست‌هاي او بودند و گروه سومي كه بدشان نمي‌آمد منافع انگليس در ايران حفظ شود. قرارداد 1312 كه امضا شد، مجلس آن را تصويب نكرد، اما صدايي هم در مخالفت با آن از وكلاي مردم بلند نشد. اين سكوت براي انگليس‌ها نگران‌كننده بود و از طرفي هم منافع‌شان از نفت ايران آن قدر چشم‌گير بود كه هر لحظه در فكر تحكيم قراردادهاي نفتي خود باشند.
بستر امضاي قرارداد گس گلشاييان را واكنش انجام‌نشده مجلس و اعتراض‌هاي مردمي كه هر روز بيشتر مي‌شد فراهم كرد. انگليس‌ها نگران از دست دادن دريايي از طلاي سياه بودند و خوب هم مي‌دانستند كه شاه پهلوي از معدود كساني است كه در ايران دلش به حال نفت نمي‌سوزد.
روز 26 تير 1328 وزير دارايي دولت وقت ايران -عباسقلي گلشاييان - با نماينده كمپاني نفتي انگليس –گس- معاهده‌اي امضا كردند كه تضمين تأكيدي بر قرارداد دارسي بود و در تاريخ به نام قرارداد گس گلشاييان معروف شد. در ظاهر برخي از مفاد اين قرارداد به نفع ايران بود اما درواقع اين دولت بريتانيا بود كه با اين قرارداد توانست براي قرارداد قبلي كه به تصويب مجلس نرسيده بود، اعتبار قانوني بخرد و 33 سال تمديدش كند. با گس گلشاييان تسلط انگليس بر منابع نفتي ايران تا سال 1361 شمسي تضمين شد.
