گروه چهار نفره /اعلام مرگ مغزی

مرگ مغزي توقف پايدار و برگشت ‎ناپذير همه اعمال مغز است. در اين وضعيت، هيچ ‎گونه اميدي براي برگشت فعاليت مغز آسيب ديده وجود ندارد و فرد دچار مرگ مغزي هرگز قادر به زندگي دوباره نخواهد بود. فرد دچار مرگ مغزي بدون كمك دستگاه نمي ‎تواند نفس بكشد، مردمك ‎هايش پاسخ به نور ندارند، به تحريك دردناك عكس ‎العمل نشان نمي ‎دهد، دستگاه گيرنده امواج مغزي هيچ ‎گونه موجي را از مغز وي ثبت نمي ‎كند و خط صاف رسم مي ‎نمايد.دراین شرایط است که فقط کمک دستگاه سبب می شود که سایر اعضای بدن سالم بمانند. به ‎علاوه، مرگ مغزي نشانه ‎هاي متعدد ديگري دارد كه از طريق آن ‎ها و معاينات تكميلي به تشخيص قطعي مي ‎رسند.

اين مرگ معمولا بعد از صدمه شديد به سر، خونريزي مغزي، سكته و يا نرسيدن طولاني مدت اكسيژن به مغز اتفاق مي ‎افتد. يكي از دلايل عدم تمايل بازماندگان به اهداء عضو، اين باور است كه شايد فرد مرگ مغزي شده، بر اثر معجزه دوباره به زندگي بازگردد. اما داشتن اعتقاد به زنده شدن مرگ مغزي، همانند زنده شدن يک مرده  است.

دکتر نجفي‌زاده با بيان اين ‎که متخصصاني که بيماران مرگ مغزي را معاينه مي‌کنند، از سوي وزير بهداشت حکم دارند، مي ‎گويد: «چنان ‎چه در حين معاينه افراد مرگ مغزي، کوچک‌ترين عکس‌العمل توسط اين متخصصان مشاهده شود، از ادامه کار پيوند جلوگيري به عمل مي‌آيد.

برای تأیید مرگ مغزی باید چهار دکتر که لزوما از یک بیمارستان نیستند، مرگ را تأیید کنند. این گروه چهار نفره را یک جراح اعصاب، یک متخصص اعصاب، یک متخصص بیهوشی و یک متخصص داخلی تشکیل می‌دهد که هیچ ‎گونه ارتباطی با یکدیگر ندارند. در صورتی که تمامی این افراد به صورت جداگانه مرگ مغزی را تأیید کردند، نوبت به متخصص پزشکی قانونی می‌رسد که به نمایندگی از قوه قضائیه مرگ را تأیید کند. پس از آن نیز نماینده قوه قضاییه باید رضایت اولیای دم را جلب کند.

بنابراين با طي اين مراحل اگر اثري از ادامه حيات در فرد باشد حتما از پيوند جلوگيري خواهد شد. يك دليل ديگر هم تصوري است كه خانواده ‎ها از بدن فرورفته فرد مرگ مغزي شده پس از برداشت اعضایش دارند.آنها دوست ندارندکه بدن متوفی خود را بدون اجزای اداشده ببییند وهمین مساله سبب می شود که از اهداکردن زندگی به دیگران خودداری کنند. با وجود اين ‎كه اين اتفاق مي ‎افتد، اما در حال حاضر با پروتزهاي پزشکي امکان ترميم آن نيز وجود دارد.»

1 نفر به 13 نفر /شيما سادات عطري

همه چيز خيلي ساده اتفاق مي ‎افتد، همان ‎طوري كه وزش بادي بهاره مي ‎تواند بدل به اتفاقي هولناك براي چشم شود، مثل عفونت زخم قرنيه... و مثل خيلي از اتفاقات ديگر كه ممكن است يكي از اعضاي بدن را از كار بيندازند، آن ‎وقت يك اتاق در بيمارستان مي ‎ماند كه اسامي را در ليست متقاضيان مي ‎نويسد و يك جمله هميشگي براي همه تكرار مي ‎شود: «خيلي ‎ها جلوتر از شما هستند؛ منتظر بمانيد، خبرتان مي ‎كنيم.»

با وجود اين ‎كه رضايت خانواده ‎هاي بيماران مرگ مغزي، براي اهداي عضو در حال افزايش است، اما هنوز هم بسياري از بيماران محتاج پيوند، ماه ‎ها و سال ‎ها در ليست انتظار مي ‎مانند. طبق خبر اعلام شده از سوي واحد فراهم ‎آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، رضایت مردم به اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی افزايش يافته است؛ رشدي كه به گفته دكتر کتایون نجفی ‎زاده از ده درصد در ابتدا، به 33 درصد در سال ‎هاي گذشته و 50 درصد در حال حاضر رسيده است.

اهدای عضو در ‎ایران از سال 1379 به ‎طور رسمی و به دنبال تصویب قانون اهدای اعضاء از بیماران مرگ مغزی و از سال 84 در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با راه ‎اندازی سایت اهداء آغاز شد.

به ‎طور میانگین در کشور سالانه دو تا شش هزار مرگ مغزی رخ می ‎دهد كه از اين چهار هزار مرگ مغزي در هر سال، تنها 200 مورد از آن ‎ها اهدا مي ‎شود. نجفي ‎زاده مي ‎گويد: «در سال 83 به ازای هر یک میلیون نفر، 6/1 اهدای عضو صورت می ‎گرفت که ‎این آمار در سال 87 به 9/2 در هر یک میلیون نفر رسید.» به گفته او اين آمار نسبت به آمار جهاني بسيار کم است، به ‎طوري که در بسياري از کشورها، اهدای عضو 20 تا 25 مورد در هر ميليون نفر است. به اين معنا که هر سال اعضاي بدن 20 مورد مرگ مغزي به ازاي هر يک ميليون نفر از جمعيت در اين کشورها اهدا مي ‎شود و در اسپانيا که پيش ‎رو در امر اهداي عضو است، 35 مورد در هر ميليون نفر است. اگر ‎چه ايران در مقايسه با ساير کشورهاي منطقه خاورميانه، در جايگاه چهارم يا پنجم و بعد از کشورهايي از جمله عربستان، ترکيه و اردن است اما در ميان كشورهاي جهان هنوز در رتبه‌هاي پايين قرار دارد.

نجفي ‎زاده نبود امکان پيوند در تمام بيمارستان ‎هاي کشور و همچنين رضايت نداشتن خانواده ‎ها را از جمله علل پایين بودن اين آمار در ايران مي ‎داند و مي ‎گويد: «در حال حاضر 180 بيمار در نوبت پيوند ريه هستند که سالانه يک چهارم آن ‎ها فوت مي ‎کنند، تعدادی از آن ‎ها جانبازان شیمیایی هستند و همچنين 500 نفر در نوبت پيوند کبد و 150 نفر نيز در نوبت پيوند قلب ایستاد ‎ه ‎اند. در ميان منتظران پيوند، بیشترین تقاضا مربوط به بیماران کلیوی است.»

بیشترین مرگ مغزی؛ کمترین اهداء عضو

سالانه سه تا چهار ‌‌هزار نفر در ‎ ایران دچار مرگ مغزی می‌شوند که تنها پنج درصد از ‎این تعداد شامل 140 تا 200 نفر اعضای خود را به بیماران نیازمند اهدا می‌کنند. نجفی ‎زاده با بیان ‎این ‎که ‎ ایران بیشترین مرگ مغزی و کمترین آمار اهداء عضو از جسد را دارد، اظهار داشت: «علت اصلي اين عدم تمايل براي اهداء عضو، نبودن نهاد و ارگاني خاص است كه اين امر را به عهده بگيرد.» او  فعال شدن واحدهای فراهم ‎آوری اعضای پیوندی در دانشگاه ‎های علوم پزشکی کشور را گامی مؤثر در افزایش آمار پیوند اعضاء از مرگ مغزی مي ‎داند: «این واحدها تاکنون در 20 درصد دانشگاه ‎های علوم پزشکی، خدمات بهداشتی و درمانی کشور راه ‎اندازی شده است.» نجفي ‎زاده عدم همکاری دانشگاه ‎های علوم پزشکی کشور در راه ‎اندازی واحدهای فراهم ‎آوری اعضای پیوندی، همکاری نکردن بیمارستان ‎ها در اعلام افراد دچار مرگ مغزی شده، نبود جایگاه شغلی تعریف شده و مستقل برای هماهنگ کنندگان پیوند اعضاء و ناکافی بودن تخت مراقبت ‎های ویژه را از جمله دلایل پایین بودن آمار پیوند اعضاء از مرگ مغزی در ‎ ایران مي ‎داند: «کمبود امکانات انتقال اهداکنندگان عضو از جمله آمبولانس ‎های مجهز، ‌آموزش ناکافی گروه ‎های حرفه ‎ای، پرداخت دیرهنگام، عدم پرداخت حق ‎الزحمه گروه ‎های فعال در ‎ این فرایند و نبود سیستم تشویق برای ‎ این افراد از دیگر علت ‎‎های پایین بودن آمار پیوند اعضا در کشور است.» وي با بیان ‎ این ‎که در بسیاری از کشورها، اعضای افراد مرگ مغزی شده در زمره سرمایه‌های ملی قرار دارند و جسد آن ‎ها پیش از اهدای عضو به خاک سپرده نمی ‎شود، گفت: «این درحالی است که در ‎ ایران به دلیل نبود آموزش ‎های کافی، عدم فرهنگ ‎سازی مناسب و فراهم ‎آوردن بسترهای لازم، بسیاری از افراد واجد شرایط اهدای عضو در ايران ‎ شناسایی نمی ‎شوند و یا بدون اهدای عضو به خاک سپرده می ‎شوند.»

قبر رايگان براي اهداكنندگان عضو

در راستاي فرهنگ ‎سازي براي اهداي عضو در ايران راه ‎كارهايي از سوي دولت و مسئولين گذاشته شده است. يكي از اين راه ‎كارها تخصيص قبر رايگان به اهداكنندگان است.

محمود رضاییان مدیرعامل سازمان بهشت ‌زهرا(س) با بيان اين مطلب كه به متوفیان مرگ مغزی که اعضای بدنشان پیش از فوت اهدا می‌شود،‌ قبر رایگان تعلق می‌گیرد، مي ‎گويد: «این پیشنهاد قابل توجهی است که از سوی شوراي شهر ارایه شده است.»

رضاییان تأكيد كرد: «‌در صورتی که ‎ این پیشنهاد به صورت مصوبه درآید، تأثیرات مثبتی درپی خواهد داشت و تبلیغی برای ‎این حرکت انسان دوستانه در جامعه محسوب می‌شود.»

اهداي عضو، شاهراهي براي جاودانگي انسان

از میان 148 هزار داوطلب اهدای عضو 56 درصد جوانان زیر 25 سال و 55 درصد نیز زنان هستند. به گفته دکتر علیرضا زالی، رییس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، طبق آمار مرگ و میر کشوری، شاهد میزان بالای مرگ مغزی در بخش ‎های مراقبت ویژه بیمارستان ‎ها هستیم: «یک تا پنج درصد از مرگ و میر موجود در کشور به مرگ مغزی ختم می ‎شود که در ‎این بیماران در سطح  Icu ، 25  تا 30 درصد از موارد فوت، مرگ مغزی است.» زالی تصریح کرد: «از هر سه مورد یک مرگ مغزی در بخش مراقبت ویژه بیمارستان ‎ها رخ می ‎دهد و ‎این امر بیانگر ‎این است که می ‎توان در کشور منبع اهدای عضو وسیعی را ‎ ایجاد کرد، که متأسفانه با وجود آموزه ‎های دینی و اعتقادی در کشور در مقایسه با کشورهای پیش ‎رفته هنوز تبیین درستی از اهدای عضو نشده است.» در حالي كه از یک بیمار مرگ مغزی می ‎توان 13 عضو را به بیماران دیگر اهداء کرد و جان آن ‎ها را نجات داد.

با وجود ساز ‎و ‎کارهای فقهی و حقوقی اهدای عضو در ‎ ایران و علیرغم وجود قانون، به اندازه کافی از افراد دچار مرگ مغزی بهره ‎مند نمی ‎شویم. زالی برخورداری از ابزار فرهنگی و آموزش را عوامل مؤثر در افزایش اهدای عضو مي ‎داند: «باید رسانه ‎ها و پزشکان در تغییر نگاه عرفی در جامعه برای جا انداختن ‎ این که مرگ مغزی به معنای عدم برگشت به زندگی است و در افزایش پیوند اعضاء تلاش کنند.» وي ضمن تأکید بر ایجاد یک شبکه سراسري و تشکیل پروتکل مشترک بین بخش ‎های ستادی وزارت بهداشت و دانشگاه ‎های علوم پزشکی سراسر کشور گفت: «به موقع رساندن بیمار جهت اهدای عضو، يكي از راه ‎كارهاي موفقيت در پيوند اعضاء مفيد بدن است. چرا كه اگر فرد در زمان طلایی به موقع در سیستم پیوند قرار نگیرد، تمام زحمات از بین می ‎رود.»

آمار مرگ مغزي در کشور ثبت نمي‌شود

به گفته رييس اداره پيوند وزارت بهداشت، آمار مرگ مغزي در کشور ثبت نمي‌شود و فقط در ده بيمارستان کشور تيم تشخيص و دستگاه‌هاي نگهداري مرگ مغزي وجود دارد. محمد عقيقي مي‌گويد: «تا سال گذشته هشت مرکز فراهم‌آوري اعضاي پيوندي در هشت بيمارستان کشور وجود داشت که امسال دو مرکز فراهم‌آوري پيوند ديگر به آن ‎ها اضافه شد.

در اين ده مرکز تيم متخصص تشخيص مرگ مغزي و دستگاه‌ آي‌سي‌يو (ICU ) مخصوص نگهداري افراد مرگ مغزي وجود دارد که البته فعاليت تيم‌هاي تشخيص مرگ مغزي به يک بيمارستان منحصر نمي‌شود و هر يک از اين گروه‌ها مي‌توانند در چند بيمارستان يا حتي يک استان پوشش خدمات داشته باشند.»  آمار ايران حاكي از آن است كه سالانه حدود چهار هزار بيمار در ايران به مرگ مغزی دچار می ‎شوند كه از اين تعداد 200 مورد اهداي عضو مي‌كنند. اكثر بيماران مرگ مغزي بدون اهداي عضو به خاك سپرده مي‌شوند.

دکتر کتايون نجفي‌زاده، فوق‌تخصص بيماري‌هاي ريوي و رييس واحد فرآوري اعضاي پيوندي بيمارستان مسيح دانشوري، شاخص تعداد پيوند در ميليون جمعيت را شاخصي مناسب براي مقايسه می ‎داند و مي‌گويد: «آمار‌هاي جهاني حاکي از آن است که 15 تا 16 درصد مرگ‌هايي که در آي ‎سي ‎يو رخ مي‌دهد، ابتدا با مرگ مغزي همراه است. در جامعه نيز يک تا دو درصد مرگ‌ها، مرگ مغزي است.» به گفته وي با توجه به آمار بالاتر از استاندارد مرگ و مير ناشي از تصادف در کشور ايران که در بسياري از موارد با مرگ مغزي همراه است، آمار پيوند از مرگ مغزي در ايران چندان مناسب نيست. در حالي كه سالانه بين سه تا چهار هزار مرگ مغزي داريم، اما به ‎طور مثال در سال گذشته تنها شاهد اهداي عضو از 300 مورد از اين افراد بوده ‎ايم. در عين حال، حدود چهار هزار مرگ مغزي در کشور رخ مي‌دهد و از اين بين تنها 140 تا 200 پيوند عضو صورت مي‌گيرد و برخي شناسايي نمي‌شوند و برخي ديگر نيز خانواده‌هاي آن ‎ها رضايت نمي‌دهند. نجفي ‎زاده بيشترين آمار مربوط به پيوند در ايران را پيوند کليه می ‎داند: « ‎در هر فرد دو کليه،‌ دو ريه، قلب، دو قرنيه، کبد و لوزالمعده قابل پيوندند که از اين بين، پيوند کبد سخت‌ترين آن ‎ها محسوب مي‌شود.

همچنين به علت کمبود تعداد دهنده ريه پس از هفت سال از انجام پيوند ريه در واحد پيوند بيمارستان مسيح دانشوري، تنها 20 پيوند ريه انجام شده است و اين در حالي است که تنها سالانه هزار و 500 پيوند ريه در جهان صورت مي‌گيرد، به طوري که به علت صدمه ‎ديدن ريه‌ها در حين مرگ مغزي از هر 10 فرد مرگ مغزي تنها يک نفر امکان پيوند ريه را دارد. البته بعد از مرگ مغزي تنها تا 48 ساعت براي استفاده از اعضاي بدن شخص جهت پيوند به فرد نيازمند، زمان وجود دارد و از اين‌رو بهترين نامزدهاي اهداي عضو کساني هستند که پس از مرگ مغزي تا دو روز اول شناسايي شده و در کمتر از 24 ساعت از اعضاي بدن آن ‎ها استفاده شود.»