ساکت باش و نگاه کن /نگاهی به معادلات چند‎وجهی ژئوپلیتیک در طرح نابوکو /ابوالفضل عموئی

     نیاز روز افزون اروپا به انرژی و نیز مشکلات چند زمستان اخیر در انتقال گاز روسیه به این قاره، اتحادیه اروپا را برآن داشته است که سمت متنوع ‎سازی طرف ‎های فروش گاز به خود پیش برود و امکان استفاده سیاسی از ابزار گاز علیه اروپا را از روسیه بگیرد. در میان طرح ‎هایی که برای صادرات انرژی به اروپا وجود دارد، طرح خط لوله نابوکو که قرار است سالانه نزدیک به 30 میلیارد متر مکعب گاز حوزه دریای خزر و جنوب آن را از مسیر ترکیه به مرکز اروپا یعنی اتریش منتقل کند، علی ‎رغم همه مشکلاتش نسبت به طرح ‎هایی نظیر طرح جریان جنوبی و خط لوله پارسی که به ‎عنوان بدیل نابوکو مطرح می ‎شود، از حمایت سیاسی و امکان عملی بیشتری برخوردار است. جدی ‎تر شدن این طرح، آن را از یک موضوع اقتصادی فراتر برده و موجب مباحثی پیرامون ابعاد سیاسی و بین ‎المللی آن شده است. مروری بر این مباحث، نشان می ‎دهد که آن ‎چه باعث تعلل در اجرای طرح نابوکو که نزدیک به هشت تا نه میلیارد دلار هزینه برمی ‎دارد، شده، حل معادله ‎ای چندوجهی است که پیرامون تأثیرات ژئوپلتیک آن بر تحولات منطقه ‎ای شکل گرفته است.

مناقشه اصلی در نابوکو، بین اروپا و روسیه است. اروپا - قاره ‎ای که تشنه انرژی است - خود را در مقابل روسیه ‎ای می ‎بیند که عرضه ‎کننده انحصاری انرژی به آن قاره است و در شرایط حساس از ابزار قطع گاز استفاده می ‎کند و طعم تلخ یخ ‎زدگی را به کام سیاست ‎مداران اروپایی می ‎چشاند. روسیه در سال ‎های اخیر دولت اوکراین را به اهمال در انتقال گاز و نپرداختن بدهی ‎ها متهم کرده است و با این توجیه به مناقشه گازی با اروپا ادامه می ‎دهد. اولین بازنده اجرای طرح نابوکو اوکراین است. با اجرای این طرح یا حتی طرح ‎های دیگر، اوکراین از مسیر انتقال گاز اروپا حذف می ‎شود. به این ترتیب، جایگاه این کشور غرب ‎گرای اروپای شرقی در معادلات ژئوپلیتیک تنزل می ‎یابد. با رفع نیاز اروپا از اوکراین، به عنوان مسیر انتقال گاز، حتی ممکن است در مراحل پیوستن این کشور به ناتو - محور مناقشه دایمی روسیه و اوکراین - تعلل یا وقفه پیش آید.

جریان جنوبی ادامه دارد

روسیه هرچند تمایل دارد که اوکراین را از مسیر انتقال گاز حذف کند، اما این بدان معنی نیست که خواستار اجرای طرح نابوکو باشد. مسکو به ‎طور جد به دنبال اجرای خط لوله «جریان جنوبی» است که هم ادامه انحصار صادرات گاز به اروپا را برای خود تضمین کند و هم اوکراین را از دایره توجه غرب خارج سازد. روسیه البته در این مسیر با این ‎که در سیاست اعلامی، مخالفتی با طرح نابوکو ابراز نمی ‎دارد، ولی در سیاست اعمالی به هرنوع کارشکنی دست می ‎زند تا اجرای این طرح را با موانعی مواجه کند. این کشور با اعمال فشار بر ترکمنستان و قزاقستان آن ‎ها را از مشارکت در این طرح باز داشته است. روسیه قراردادهای بلند مدتی با ترکمنستان برای خرید گاز دارد که از آن طریق انرژی مناطق شرقی خود را تأمین می ‎کند. آذربایجان نیز اگرچه رسما هنوز از طرح نابوکو کنار نکشیده ولی با برخورد غیر فعال با این طرح به دنبال گرفتن امتیازاتی از روسیه - به ویژه در مورد قره ‎باغ – است تا کلا با این طرح وداع کند.

اعزام مرد دیپلماسی انرژی به خزر

اما آمریکا هم با معرفی ریچارد مورنینگ استار، به ‎عنوان نماینده خود در مذاکرات نابوکو، سعی در ورود به مسئله دارد. مورنینگ استار از دیپلمات ‎های کارکشته ایالات متحده است که در دولت بیل کلینتون به مرد دیپلماسی انرژی مشهور بود. او سعی دارد با کاهش وابستگی اروپا به انرژی روسیه، قدرت مانور کرملین در حوزه اوراسیا را محدود کند. از سوی دیگر، آمریکا قصد دارد با اتصال گاز شمال عراق به مسیر نابوکو اروپا، اولا به ابزار جدید برای کنترل تکروی ‎های احتمالی این قاره، دست پیدا کند و ثانیا بتواند با فروش گاز عراق، تعهدات مالی خود از عراق را وصول کند. پیوستن گاز مصر به این طرح در مراحل بعدی هم می ‎تواند به ارتقای موقعیت این هم ‎پیمان منطقه ‎ای آمریکا کمک کند.

مهمترین برنده اجرای نابوکو را باید در بین دولت ‎هایی دید که بیشترین پی ‎گیری را برای به اجرا درآمدن آن دارند. ترکیه کشوری است که می ‎تواند  به بیشترین منفعت در طرح نابوکو دست یابد. در کنار منافع اقتصادی ‎ای که ترانزیت گاز برای این کشور به همراه دارد، وابستگی اروپا به انرژی عبور یافته از مسیر ترکیه، می ‎تواند آنکارا را یک گام دیگر در پیوستن به اتحادیه اروپا جلو ببرد.

چرا غربی ‎ها روی ایران حساس هستند؟

اما در معادله چند مجهولی ژئوپلیتیک نابوکو، پیچیده ‎ترین نقش مربوط به ایران است. خط لوله نابوکو بدون گاز ایران، یک طرح ابتر و غیر اقتصادی است. تا زمان دولت جورج بوش، آمریکا مخالف جدی پیوستن ایران به طرح نابوکو بود، اما به یکباره با استقرار دولت اوباما، آمریکا به مخالفتش با حضور ایران در این طرح پایان داد و حتی مورنینگ استار اعلام کرد که پیوستن ایران به طرح نابوکو می ‎تواند نقطه آغاز مذاکرات ایران و آمریکا باشد. با این همه، در اروپا هنوز نسبت به پیوستن ایران به مذاکرات نابوکو، اجماع وجود ندارد و در مذاکرات اروپایی از ایران دعوت به ‎عمل نمی ‎آید. اجرای این طرح می ‎تواند چند مزیت برای ایران ایجاد کند: اولین مزیت، منفعت اقتصادی طرح است که می ‎تواند هم سود ‎آوری زیادی برای کشور داشته باشد و هم منابع جدیدی برای سرمایه ‎گذاری در صنایع نفت و گاز به کشور سرازیر کند. مزیت دوم این طرح، عبور رسمی از تحریم ‎ها علیه ایران است. نقش دادن اروپا به ایران در نابوکو و همچنین چراغ ‎سبز واشنگتن، نشانه رسمی عبور از تحریم ‎ها علیه کشورمان است. مزیت سوم این طرح، می ‎تواند یک مزیت راه ‎بردی باشد. قرارگرفتن ابزار انرژی در دست ایران، موضوعی است که اتفاقا غربی ‎ها هم نسبت به آن حساس هستند.

البته اجرای این طرح با چالش ‎هایی هم در مورد ایران مواجه است. مهمترین مسئله در این مورد، ایجاد چالش در روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه است که این روابط در حال حاضر در سطح راه ‎بردی قرار دارد. روسیه می ‎تواند در این شرایط نسبت به ادامه همکاری ‎های نظامی، هسته ‎ای و حتی سیاسی با ایران تردید پیدا کند که در بسیاری از مواقع این موضوع می ‎تواند به منافع ملی ما ضربه بزند. همچنین طرح ‎های بلند ‎مدت همکاری ایران و روسیه مثل طرح اوپک گازی ممکن است به محاق برود.

با این همه، یک مدیریت صحنه درست، می ‎تواند چه در صورت اجرا شدن و چه اجرا نشدن طرح نابوکو، منافعی را برای کشورمان به ‎همراه داشته باشد.

در این شرایط است که سکوت می ‎تواند به ‎ منافع ملی ما کمک کند. با اجرای این طرح منافعی برای کشور تأمین می ‎شود که ذکر آن رفت، اما اجرا نشدن آن هم می ‎تواند به ابزاری برای چانه ‎زنی ‎های مسکو در مورد مسایل فی ‎مابین تبدیل شود که باز هم باعث تأمین منافع دیگری برای کشور می ‎شود.

سکوت و نظاره ‎گری دقیق مذاکرات نابوکو و بازیگران آن، می ‎تواند این معادله چند وجهی را به نفع ما پایان دهد.

همه راه‎ها به ایران منتهی می‎شود /سعید رجبی

      «خط لوله ‎ای که بتواند گاز حوزه دریای خزر را از طریق ترکیه به اروپا برساند» رؤیای شیرین اروپایی ‎‎ها است؛ تحقق آن علاوه بر این ‎که اروپا را از شر بازی ‎‎های روسیه، در باز و بسته ‎کردن شیر گاز ر ‎ها می ‎کند، حوزه نفوذ امپراطوری گازی روسیه در منطقه دریای خزر را نیز کاهش می ‎دهد که این دومی به مذاق آمریکا هم خوش می ‎آید. بازیگران عرصه «نابوکو» همچون هر طرح بین ‎المللی دیگری، به دنبال رقابت برای کسب منافع بیشتر و گرفتن امتیازات جانبی هستند، اما تضاد منافع به ‎علت وجود مناقشات بین کشور ‎های طرح و غلبه نگاه سیاسی بر نگاه اقتصادی، دست ‎یابی به نتیجه مطلوب را حتی بر روی کاغذ نیز با مشکل مواجه کرده است. حضور پر شمار بازیگران منطقه ‎ای و فرا ‎منطقه ‎ای اگرچه عاملی برای ایجاد ثبات، صلح و آرامش منطقه و ویژگی ممتاز طرح نابوکو محسوب می ‎شود، اما همین ویژگی تبدیل به دردسر جدی و مانع اساسی تعویق در اجرای طرح نابوکو شده است.

یارگیری روسیه برای زمین زدن نابوکو

طبیعی است که امپراطوری گازی روسیه مایل به از دست دادن شرایط انحصاری خود در تأمین انرژی اروپا نیست. به همین دلیل، پیشنهاد ‎های وسوسه ‎ برانگیزی برای قیمت گاز صادراتی از مسیر روسیه به آذربایجان داده ‎ است تا طراحی نابوکو برای سقوط امپراطوری گازی روسیه، فقط در خاطره ‎‎ها باقی بماند. وقتی روس ‎ها توانستند آذربایجان را یارگیری کنند، ولاديمير پوتين به ‎طور کنایه ‎آمیزی این ‎طور اروپا و آمریکا را به بازی دعوت کرد ‎ : «ما با كسي رقابت نمي ‎كنيم و فقط امكانات خود را عرضه مي‌كنيم. شركاي ما فقط بايد با استفاده از ماشين ‎حساب، سود خود را حساب كنند.» اما تقریبا همه می ‎دانند که روس ‎ها فقط پیشنهاد اقتصادی نداده ‎اند؛ قره ‎باغ هنوز محل مناقشه آذربایجان و ارمنستان است و وعده حمایت ضمنی روسیه از آذربایجان در این مناقشه، در انصراف ضمنی آذربایجان از مشارکت در طرح نابوکو بی ‎تأثیر نبوده است و این یعنی آن ‎که حساب ضرر و زیان را فقط نباید با ماشین ‎حساب محاسبه کرد.

آمریکا در خزر به دنبال چیست؟

آمریکایی ‎‎ها در ابتدا مخالف حضور ایران به عنوان تأمین کننده گاز خط لوله نابوکو بودند و علاقه ‎ای به عبور خطوط لوله نفت و گاز حوزه دریای خزر از ایران نداشتند، اما با یک حساب سرانگشتی به این نتیجه رسیدند که باید موضع خود را نسبت به ایران تغییر دهند. آن ‎ها البته به موازات آن که به روسیه برای کاستن از همکاری ‎های هسته ‎ای خود با ایران، فشار می ‎آورند، امکان تقابل ایران با روسیه بر سر صادرات گاز را به ‎عنوان هدفی جنبی در استراتژی جدید خود گنجانده ‎اند. اما آیا ایران در فضای کنونی تمایلی برای حضور در چنین بازی ‎ای را دارد؟ این سؤالی است که پاسخ آن برای هیچ ‎کس از جمله آمریکا مشخص نیست.

ترکیه؛ دلال مشتاق نابوکو

ترکیه با توجه به موقعیت ویژه ‎ای که به عنوان دروازه ورودی انرژی به قاره سبز دارد، درصدد است تا حداکثر منافع را از این طریق به ‎دست آورد. ترکیه که سال ‎هاست رؤیای اروپایی شدن را در سر می ‎پروراند، عبور خط لوله از خاک خود را مشروط به عضویت در اتحادیه اروپا نموده است. البته او می ‎داند که قبول این شرط از طرف اتحادیه اروپا به این سادگی ‎‎ها ممکن نیست.  از طرفی روابط ترکیه و ارمنستان هم با فشار آمریکا رو به بهبود است که این موضوع خوشایند آذربایجانی ‎‎ها نیست؛ چراکه با توجه به مناقشه قره ‎باغ هر نوع عادی ‎سازی مناسبات میان ترکیه و ارمنستان، موقعیت جمهوری آذربایجان را به ‎عنوان دوست قدیمی ترکیه تضعیف می ‎کند. به همین دلیل، جمهوری آذربایجان در اجلاس تخصصی نابوکو که به ‎منظور هماهنگی امور اجرایی این خط لوله در بلغارستان تشکیل شد، شرکت نکرد.

استراتژی آرام ترکمن ‎‎ها،ازبک ها و قزاق ها

کشور ترکمنستان که هم ‎اکنون تنها به ایران و روسیه گاز صادر می ‎کند، از تنوع مشتری و دست ‎یابی به بازار ‎های دیگر انرژی بدش نمی ‎آید. خصوصا حالا که تأمین گاز نابوکو به یکی از چالش ‎های اساسی این طرح تبدیل شده است، چرا آن ‎ها نباید از این فرصت استفاده کنند؟ ابراز تمایل ترکمنستان برای شرکت در هرگونه پروژه ‎ گازی و به ‎کارگيري همه تلاش ‎‎هاي ممکن در جهت تضمين امنيت انرژي براي بخش اعظم کشور ‎هاي واردکننده گاز که در نشست ژانویه 2009 بوداپست، از سوی ترکمنستان اعلام شد، دقیقا به همین منظور بود. اما مواضع ترکمنستان کمی بعد به ‎سمت یک بازی آرام و همه ‎جانبه با غرب و روسيه سوق پیدا کرد. بازی ‎ای که در آن تلاش می ‎شود تا ترکمنستان با هیچ قدرت منطقه ‎ای و جهانی اعم از ایران، روسیه، چین، اروپا و آمریکا درنیفتد.

اما ضربه مهلک به طرح نابوکو هفته گذشته در نشست نمايندگان كشور ‎هاي صادر كننده گاز در «پراگ» پايتخت جمهوري چك، وارد شد. در این نشست تركمنستان،  به همراه ازبكستان و قزاقستان به عنوان سه کشور اصلی تامین کننده گاز نابوکو از امضاي يادداشت تفاهم سياسي خودداري كردند. حالا دیگر نه گازی برای انتقال در نابوکو وجود دارد و نه کشور ‎هایی که در مسیر انتقال قرار دارند، به آسانی حاضر به همکاری هستند. اما آیا این مشکلات با اضافه شدن کشور ایران به جمع اجراکنندگان نابوکو حل نمی ‎شود؟

همه راه ‎ها به ایران منتهی می ‎شود

برآورد ‎های کارشناسی نشان می ‎دهد که اولا کشور ‎های حوزه دریای خزر به تنهایی قادر به تأمین منابع گازی این طرح نیستند. ثانیا خط لوله انتقال گاز نابوکو هم برای دور ‎زدن روسیه، ناچار به گذر از مسیر امن ایران است. همین ویژگی ‎‎ها است که به ‎رغم نظر منفی برخی کشور ‎ها، هم ‎اینک حضور ایران - دومین دارنده ذخایر گاز جهان – را به ‎عنوان نجات ‎دهنده طرح، در نشست ‎های نابوکو مطرح کرده است.اما آیا حضور ایران یا روسیه در این طرح به منزله «از چاله به چاه افتادن» برای اتحادیه اروپا نیست؟ این سؤالی است که مخالفان افراطی ایران در اروپا مطرح می ‎کنند. به ‎عقیده آن ‎ها اگر هدف اتحادیه اروپا در طرح نابوکو خروج از کمند انحصار روسیه است، آیا قیمت آن در اختیار گذاشتن رگ حیاتی انرژی اروپا در دست ایران به ‎عنوان متحد روسیه و کشوری که اختلافات اساسی با اروپا و آمریکا دارد، است؟ سؤالی که به دلیل لزوم شرکت ایران در این طرح برای اقتصادی شدن نابوکو، به حاشیه رانده شده است.

 اما آن ‎چه قطعی به ‎نظر می ‎رسد این است که اروپایی ‎‎ها زمانی می ‎توانند به رؤیای نابوکو جامه عمل بپوشانند که منافع کشور ‎های منطقه علی ‎الخصوص ایران و روسیه را نیز در نظر بگیرند. حال باید دید که اتحادیه اروپا و آمریکا برای تعبیر رؤیای شیرین انرژی بی ‎دردسر، چقدر حاضر هستند برای نابوکو هزینه بپردازند.