حضور کم‎رمق موسسات تاریخ‎نگاری، تحرک محققان مستقل /گزارشی از سمینار «تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی» /مهدی رحیمی

تاریخ ‎نگاری انقلاب اسلامی از جمله مهمترین حوزه ‎ها در زمینه تاریخ معاصر به ‎حساب می ‎آید که در سال ‎های اخیر نیز بسیار به آن پرداخته شده است، اما اغلب جای خالی بحث ‎های نظری مرتبط که تغییر و تحولی سازنده را به همراه داشته باشد، احساس شده است؛ بحث ‎های نظری نوینی که به تازگی از سوی برخی پژوهش ‎گران مطرح شده و ضرورت پرداختن به این حوزه، آن هم با نگاهی نو را در مرکز توجه برخی از اهل فن قرار داده است. از همین ‎رو به همت خانه کتاب سوره مهر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، به مناسبت سی ‎امین سال انقلاب، در اردیبهشت ‎ماه سال جاری سمیناری تحت عنوان «تاریخ ‎نگاری انقلاب اسلامی» برگزار گردید که با استقبال علاقمندان روبه ‎رو شد که در این سمینار تعدادی از محققان حوزه تاریخ ‎نگاری انقلاب اسلامی نیز در این رابطه به سخنرانی پرداختند. در ادامه، گزارش این سمینار از نظر شما می ‎گذرد.

انقلاب اسلامی ‎به ‎عنوان پدیده ‎ای شگرف و بسیار پیچیده، سئوالات بسیاری را برانگیخته است. سئوالات بی ‎شماری که برآیند عدم درک قدرت گسترده آن و عدم تحلیل دقیق علل و چرایی و چگونگی شکل ‎گیری و گسترش آن است. از سوی دیگر، مبانی و سطوح تحلیل در بین نویسندگان و نظریه ‎پردازان داخلی و خارجی، گوناگون و متنوع است؛ طوری ‎که همین تنوع مبانی و سطوح تحلیل، سبب شده است تا تنوع گسترده ‎ای در طرح نظریات مرتبط با انقلاب اسلامی رخ دهد. بی ‎سبب نیست که وقتی در حوزه تاریخ انقلاب به مطالعه و تحقیق می ‎پردازیم، با مجموعه ‎ای از آثار و منابع مواجه می ‎شویم که دارای تنوع بسیار گسترده در ادبیات، شکل، فرم و محتوا است.

این تنوع اولین ‎بار برای نویسنده کتاب «سبک ‎شناسی تاریخ ‎نگاری معاصر»، این انگیزه را فراهم آورد تا به مطالعه و احصاء و استقراء متون مختلف مرتبط با انقلاب اسلامی بپردازد و با تحلیل نظری ‎داده ‎های روشی و نگرشی متون مختلف تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، آن ‎ها را در سه سطح مورد ارزیابی قرار دهد که عبارتند از: 1- سطح سبک و روش تألیف، 2- سطح مؤلفان و مؤسسات تألیف ‎کننده؛ 3- سطح نگرش ‎شناسی و جریان ‎شناسی تاریخ ‎نگاری معاصر.

هرچند بحث از نظریه ‎پردازی در انقلاب اسلامی تا حد و حدود زیادی، ممکن است کسل ‎کننده بوده باشد، اما مباحث شکل گرفته در کتاب که مکرر تدریس نیز شده است، ماهیت کلاسی و آکادمیک آن ‎ را با جنبه ‎های مختلف تاریخی درآمیخته است، چنان ‎که می ‎توان گفت، به ‎طور طبیعی کتابی خواندنی به این عرصه ارایه شده است؛ اثری که می ‎تواند ذهنیت مطالعه تاریخ انقلاب اسلامی را سامان ‎دهی نماید.

مؤسسه خانه کتاب نیز در این ‎خصوص، صاحب دغدغه ‎ای ارزشمند و درخور ستایش بوده است. ایجاد برنامه ‎ای برای هم ‎اندیشی نویسندگان و محققان مؤسساتی که در این ‎خصوص به اندیشه و نگارش پرداخته ‎اند، اقدامی پسندیده در سی ‎امین سال ‎گشت انقلاب اسلامی بوده است. از سوی دیگر، به فراخوان مقالات آن با بیش از 52 مقاله پاسخ داده شد؛ مقالاتی که حوزه ‎های مختلف تاریخ ‎نگاری انقلاب اسلامی را دربر می ‎گرفت. در همین راستا بود که ششم و هفتم اردیبهشت 1388، مورخان و محققان عرصه تاریخ ‎نگاری در سالن همایش شماره دو حوزه هنری گردهم آمدند.

دکتر حداد عادل، رییس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، سخنران اول این سمینار بود و حجت ‎الاسلام رسول جعفریان، رییس کتابخانه مجلس شورای اسلامی نیز، سخنران دیگر سمینار که در کمال تعجب از نویسندگان درخواست نقد کتاب «جریان ‎ها و جنبش ‎های مذهبی در ایران» را مطرح کرد. علی ‎رغم آن ‎که نقد ‎های مختلفی بر کتاب ایشان وارد و نوشته شد، نشست ‎هایی نیز در این ‎خصوص از جمله در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و ماهنامه زمانه برگزار شده است که ایشان فقط به نامه یک ایرانی از آمریکا اشاره کردند. در میان سخنرانی ‎های علمی، دکتر محمود رجبی اولین سخنران بود.

 البته سخنرانی ایشان درخصوص نظریه ‎های تاریخ ‎نگاری انقلاب اسلامی از حد کتاب نهضت روحانیون مرحوم علی دوانی و نهضت امام خمینی سید حمید روحانی فراتر نرفت و دکتر هادی نجفی از نظریات انتقال قدرت در ادبیات انقلاب ‎شناسی غرب، برداشت ناتمامی ارایه کرد. دکتر مرتضی نورایی از دانشگاه اصفهان نیز سعی کرد در همان دغدغه مشهور خویش، یعنی تاریخ شفاهی سیر کند. در این میان دکتر دهقان ‎نژاد از زاویه دیگر بحث ادبیات اقتصادی انقلاب را پیش کشید و زوج معروف دکتر نورایی، یعنی دکتر علی ‎اکبر کجباف، با صدای بم خویش به ‎سراغ فیلسوف پست ‎مدرن فرانسوی رفت تا ثابت کند که گزارش کوتاه «ایرانی ‎ها چه رؤیایی در سر دارند» خبرنگار روزنامه ایتالیایی «کوریرو دلاسرا» همچنان یکی از زیباترین گزارش ‎ها درباره انقلاب اسلامی است.

 بدین ‎ترتیب گزارش مشترک دو زوج جوان، یعنی دکتر طمطری و خانم دکتر ترکچی یکی از گزارش ‎های خوب و سخنرانی قابل استفاده در حوزه تاریخ ‎نگاری و آسیب ‎شناسی آن بوده است. دکتر یعقوب توکلی در این ‎جا به موضوع بایستگی ‎ها، موانع و مشکلات تاریخ ‎نگاری آموزشی در آموزش و پرورش و دانشگاه ‎های کشور پرداخت و دکتر مظفر نامدار نیز به بحث مبسوطی درباره آسیب ‎ها در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی پرداخت.

در این ‎میان، علیرضا کمری نیز درباره روش ‎شناسی تاریخ ‎پژوهی انقلاب اسلامی صحبت کرد و با اتکاء به ادبیات بیهقی ‎وار خویش، بحث درخوری را درخصوص معرفت ‎شناسی تاریخی ایراد نمود. هرچند محسن کاظمی درخصوص فرصت ‎ها در تاریخ ‎نگاری شفاهی نتوانست به ‎طور کامل به بحث خود بپردازد و شرایط عصر روز دوم، فرصت لازم را برای بحث ایشان فراهم نیاورد. از سوی دیگر، در عین این ‎که مقاله شکوه ‎السادات سمیعی، بحث ‎های فراوانی درخصوص میزان نقش زنان در انقلاب اسلامی و دعوای مذکر بودن تاریخ ‎نگاری برانگیخت ولی با این وجود، بحث ایشان درخصوص شیوه ‎های مصاحبه با بانوان به ‎رغم تکراری بودن آن، تجربیات خوبی را منتقل کرد.

در میان حضور فعال و تلاش مرتضی رسولی ‎پور برای معرفی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، حضور رحیم نیکبخت به ‎عنوان دیگر شفاهی ‎کار عرصه تاریخ انقلاب اسلامی، از مرکز اسناد درخور توجه بود. هرچند در مواردی بعضی از سخنرانان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی را به ‎دلیل کثرت و انبوهی کارها که باعث کاهش ضریب اطمینان می ‎شود، مورد طعنه قرار دادند ضمن این ‎که البته بعضی از مؤسسات اصلی تاریخ ‎نگاری حضور بسیار کم ‎رنگ و کم ‎رمقی داشته ‎اند.

در این ‎میان، نقش محققان مستقل نیز درخور توجه بوده است. سخنرانی آقای دکتر محمد ‎علی علیپور درخصوص بینش تاریخی امام خمینی و تأثیرگذاری نگرش تاریخی منبعث از قرآن، بحث درخور توجهی بود که بر بعضی از پای ‎بندان به نگرش ‎های تجربی و پوزیتیویستی گران آمد.

در این ‎میان، تعدادی از کتاب ‎ها نیز نقد و ارزیابی شد که از آن جمله، «خاطرات علی امینی» که توسط دفتر ادبیات انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است و محتوایی متفاوت از چاپ هارواردی آن دارد، مورد گفت ‎وگو قرار گرفت. دبیر کنگره دکتر حبیب ‎ا... اسماعیلی نیز پس از ماه ‎ها تلاش با پایان یافتن سمینار و تشکر از مؤسسات تاریخی و اسنادی، نفس راحتی کشید تا گام دیگری را در تدوین نهایی مقالات و تبدیل آن به اثری ماندگار بردارد.