ظاهر مذهب و مذهب ظاهر/يوسفعلي ميرشكاك

سلمنا که ما ظاهر فضاي آموزشي را به رنگ دلخواه خود درآورديم، آيا القائات رسمي، در فضاي خانواده نقض نخواهد شد؟ چرا کاري نکرديم و نمي‎کنيم که نياز به امر مقدس از درون خانواده‎ها در جان جوانان ما دميده شود؟

آيا اگر به‎جاي تشديد شکاف ميان طبقات و تقويت غني و تضعيف فقير، «العدل اساس الاحکام» را نصب‎العين خود قرار مي‎داديم، سر از اين وضع درمي‎آورديم که فرهنگ مدرسه با فرهنگ خانواده غالبا متعارض باشد؟ اگر مي‎خواستيم نوجوانان و جوانان ما در عهد با امر مقدس باقي بمانند، آموزش و پرورش و آموزش عالي را لااقل به توسعه اقتصادي نمي‎آلوديم. همين‎‎که دانش‎آموز با خرد نوجوانانه خود، مدارس غيرانتفاعي را از مدارس فقيرانه دولتي تميز مي‎دهد و تفاوت‎هايشان را درک مي‎کند و با خود مي‎انديشد که اگر خانواده‎اش فقير نبود، مي‎توانست از امکانات آموزشي بيشتر و بهتري بهره‎مند باشد، براي فروريختن بسياري از ارزش‎ها در ذهن و ضمير وي کافي است دانش‎آموز قبل از انقلاب، يعني پدر و مادر دانش‎آموز کنوني، فقر خود و خانواده‎اش را نتيجه بيدادگري نظام غيراسلامي شاه مي‎انگاشت. دانش‎آموز کنوني، فقر خود را نتيجه بيدادگري ما بداند يا نتيجه بي‎توجهي اسلام به عدالت و مساوات؟ کدام خانواده را مي‎توان يافت که به بچه‎هاي خود بگويد: «ما براي توسعه اقتصادي و طبقاتي شدن تمام امور انقلاب کرديم؟» مسلما همه مي‎گويند که براي تحقق عدالت ديني و رسيدن به جامعه مطلوب اسلام و مسلمين انقلاب کرده‎اند، مسلما تناقض ميان کردار اهل سياست و گفتار آن‎ها در خانواده‎ها متناوبا مطرح مي‎شود، مسلما هرگاه که امر مقدس در عرصه‎هاي مختلف سياسي و فرهنگي و اقتصادي، دستمايه تبليغات رسمي شود، پدرها و مادرها به قدر فهم خود موضع مي‎گيرند و تعارض امر مقدس را با تبليغات رسمي نشان مي‎دهند. آن‎چه گفته شد، خداي نکرده با اين قصد در ميان نهاده نشد که از عدالت يا لزوم اقامه عدل چيزي گفته شود. خير! فقط مي‎خواستم بگويم که توسعه اقتصادي و خصوصي‎سازي و تنيدن در مصرف و مدرک‎گرايي و مدرسه و دانشگاه غيرانتفاعي و...، چيزي جز پذيرفتن الگوهاي جوامع غربي نيست و نمي‎شود که در عين ابرام بر داير مدار بودن اين الگوها، توقع داشت که مردم از غرب اعراض کنند و در پرتو تبليغات رسمي، آن‎چه را مي‎بينند، ناديده بگيرند و چشم خود را بر فراموش ماندن آرمان‎هاي اصلي انقلاب و رويکرد به غرب ذيل عنوان اسلام، ببندند. البته پيروان ظاهر مذهب مي‎توانند همچنان عقل و درک جمعي را با فهم خود قياس کرده و همچون گذشته گمان کنند که مي‎شود از درخت معاش غيرديني، ميوه اخلاق ديني چيد و درنيابند که چه مهالکي بر سر راه آن‎ها و مردم اين سرزمين است.پيروان ظاهر مذهب چون خود به کمترين وجه از وجوه ديانت مقدس اسلام بسنده کرده‎اند، گمان مي‎برند که مدرنيته نيز مي‎تواند برخي از وجوه خود را ناديده بگيرد و به اقتصاد و مناسبات تجاري و صنعت نظام اداري و آموزشي و معماري و شهرسازي و تئاتر و سينما و راديو و تلويزيون و مطبوعات و... بسنده کند و اخلاق و عرف عام اخلاقي را مورد تعرض قرار ندهد. البته انصاف بايد داد که توقع پيروان ظاهر مذهب از مدرنيته، سهل و مختصر است. اما چه بايد کرد که مدرنيته شخص نيست و اعتنايي به هيچ‎کس و هيچ‎چيز ندارد. اگر مدرنيته شخص بود و مي‎توانست زبان بگشايد، شايد مي‎گفت: «هرگاه که توانسته‎ام، شما را علي‎رغم دعوي مسلماني به قبول مباني اقتصاد آزاد و توابع آن واداشته و به آن‎جا رسانده‎ام که بخواهيد به هر قيمتي شده در تاريخ غرب شريک و سهيم باشيد و در اين راه از اغلب ساحات و وجوه دين و آيين خود، چشم‎پوشي کنيد، چرا نبايد اخلاق و عرف عام جامعه شما را مورد تعرض قرار دهم؟»

شما مي‎توانيد از معارضه با غرب، به مرگ بر آمريکا بسنده کنيد و پروايي از آن نداشته باشيد که معاش آمريکايي، به صرف شعار دادن از منجر شدن به معاد آمريکايي منصرف نخواهد شد. پر گفتم و احتمالا اين خشت پرزدن موجب ملالت اهل نظر شده باشد، مي‎خواستم بگويم در شرايطي که پيروان مذهب ظاهر همچنان در تعامل با پيروان ظاهرمذهب، به‎دنبال تنگ‎تر کردن عرصه بر هنرمندان و متفکراني هستند که همچنان بر نسبت خود با ساحت قدس ثقلين ابرام دارند و تسليم شدن به آراي اهل غرب را نمي‎پذيرند، چاره‎اي جز محادثه با ملاصدرا و ميرداماد و سهروردي و خواجه توسي و... باقي نمي‎ماند. همزباني با حافظ و مولانا و بيدل و فردوسي و عطار و سنايي و ديگر آموزگاران «حکمت تمثيلي» از اين پس بايد با پرسش از «حکمت برهاني» همراه شود و مايه تقويت هر دو «حکمت ايماني» يعني آثار امثال محي‎الدين ابن عربي و صدرالدين قونيوي و سيد حيدر آملي و قاضي سعيد قمي باشد. اهل نظر جز با دنبال کردن راه چنين مجاهد‎ه‎اي، از عهده مواجهه با «حکمت رحماني» برنخواهند آمد و جرعه‎نوش جام ثقلين نخواهند. اکنون غرب با ما دست به گريبان شده و مظاهر انساني مدرنيته، در کوچه و خيابان و اداره و خانه و اتوبوس و تاکسي و... به معارضه مستقيم با فرهنگ ديني برخاسته‎اند.اکنون مدرنيته نه‎تنها به‎عنوان يک مطلوب دنيوي، بلکه به‎عنوان يک ايدئولوژي و يک آيين، روياروي اسلام قرار گرفته است و اصول و فروع اسلام و تشيع را با پرسش‎هايي مواجه خواهد کرد که تدارک پاسخ براي آن‎ها دير يا زود متوجه اهل نظر و ارباب هنر خواهد شد. کساني که دين را در عادات ديني منحصر مي‎بينند و مي‎خواهند، پرواي چنين پرسش‎هايي را ندارند. سياست‎زدگان نيز مي‎توانند با توسل به خشونت، نه‎تنها مدعاي خصم را ثابت کنند، بلکه به وي وجهه مظلوميت بخشيده و ناخواسته مبلغ آيين مدرنيته باشند. شايد بسياري از علما هم در واپسين تعرض دين و مدرنيته شرکت نکنند و همان‎گونه که در سي سال اخير هيچ‎گاه از نسبت ميان تکنولوژي و دين، يا از نسبت مظاهر تمدن تکنولوژيک همچون سينما و تلويزيون با دين، سخن به ميان نياورده‎اند و جز به حرام يا حلال بودن برخي وجوه فرعي هنر نپرداخته‎اند، از اين پس نيز خود را مکلف و موظف نبينند که به تعارض دين و مدرنيته توجه کنند. اهل سياست نيز با توجه به کوتاهي عمر قدرت خود (چهار سال يا هشت سال) توجهي به هيچ پرسشي ندارند و هرگونه تعارض و بحران را چندان با تبليغات رسمي و رسانه‎اي مي‎پوشانند تا مهلت زمامداري آن‎ها تمام شود. اکنون به‎عهده اهل نظر (شاعر، نويسنده، متفکر، منقد، نقاش و...) است که يا در تدارک پاسخ‎گويي به مظاهر انساني مدرنيته باشند، يا از عهد با امر مقدس بگذرند و به پيروان ظاهر‎مذهب و مذهب‎ظاهر ملحق شوند.آن گروه از اهل نظر که دريغشان مي‎آيد ساحت قدس اسلام در تعارض با مدرنيته، مغلوب جلوه کند، بايد بدانند که از هيچ‎کس و هيچ دستگاه و هيچ نهادي نبايد توقع ياري داشته باشند. از کساني که اسلام را نه در تماميت آن، بلکه در حدي که توجيه‎کننده موقعيت و مدافع قدرت آن‎ها باشد، به رسميت مي‎شناسند، نمي‎توان چشم ياري داشت. به اعتقاد من بار ديگر شيعيان حقيقي اهل بيت عليهم‎السلام بايد به نو شدن غربت خود و نرنجيدن را از سر بگيرند و تردد در ميان «مقام الغيب» و «مقام الصلوه» را، وظيفه مدام و راتب هرروزه خود قرار دهند تا بتوانند در «مقام انفاق» مستقر شوند و در زمره «مما رزقناهم ينفقون» در آيند. اين اجمال را در مجال کنوني نمي‎توان به تفصيل برد. اين سخن بگذار تا وقت دگر

آيا جنبش سبز به دين وفادار است؟/رضا مقدسي

تعيين نسبت «جنبش سبز» با «دين» را بايد مهمترين چالش پيش روي اين جنبش و جبهه اصلاح‎طلبي دانست. چه آن‎که وجود سابقه دين‎گريزي و دين‎ستيزي در لايه‎‎هاي تندرو اصلاح‎طلبان و يا اعتقاد به سکولاريسم (جدايي دين از سياست) و نشاندن دين فردي به‎جاي دين اجتماعي در لايه‎‎هاي متعادل‎تر آنان، گوياي نوع رويکرد اين جبهه به موضوع دين و دينداري است. شايد همين رويکرد و وجود سابقه ذهني از دوران تاريک دوم خرداد در هجوم هتاکانه به دين و ارزش‎هاي ديني موجب شد تا حرکت جعلي «جنبش سبز» و سودجويي از نماد‎هاي ديني و مذهبي در اين جنبش از اقبال عمومي بهره‎مند نباشد و خيلي زودتر از آن‎چه تصور مي‎شد به ناکامي بينجامد. موضوع «دين» و «دينداري» در ايران اسلامي از چنان جايگاه مستحکمي برخوردار است که عبور از آن براي هر حرکتي کاري است بس دشوار و ناممکن؛ لذا در بسياري از حرکت‎ها، طراحان و برنامه‎ريزان ترجيح داده‎اند، به‎جاي عبور از اين دژ مستحکم، با تشبث به ظواهر ديني و نمادهايي از آن، آن را دور بزنند و راهي ديگر بجويند.

‎البته اين نوشتار بنا ندارد سرتاسر جبهه اصلاح‎طلبي را خارج از مدار دين و دينداري بداند که قاطبه آنان افرادي پايبند به دين بوده و خود را معتقد به آرمان‎هاي انقلاب و امام مي‎دانند؛ لکن بخشي از همين افراد متأسفانه از اعتقاد به کارکرد‎هاي اجتماعي دين و محور دانستن آن در اداره جامعه عدول کرده و برخلاف ديدگاه «امام انقلاب» که با تأسي بر سلف خود - شهيد مدرس- سياست را عين ديانت مي‎دانست، سخن از جدايي دين از سياست گفته‎اند:

«ما در عرصه سياست هيچ امر قدسي نمي‎توانيم داشته ‎باشيم.» (محسن آرمين، دانشگاه تهران، بيست‎وهشتم تيرماه 1388) و يا براي دين، حداکثر کارکرد را فردي و صرفا جنبه معنوي قايل‎ شده‎اند:

«دين که مي‎گويند از نزد خدا آمده چيزي نيست به جز سلوک انسان‎ها در راه معنويت.» (محمد مجتهد شبستري، دانشگاه صنعتي اصفهان، پنجم اسفند 1387)

گروهي ديگر از طيف اصلاح‎طلبان اما پا را از اين‎هم فراتر گذاشته و حتي به‎تازگي از زايش دين جديدي با نام «دين سبز»! خبر داده‎اند. در همايشي که در روز‎هاي پاياني آبان ماه در دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران برگزار شد، يکي از سخنرانان درباره مختصات دين سبز گفته است: «انقلاب قطاري بود که همه سوار آن بودند. آرام آرام مسافران اين قطار را پياده کردند و دين کنترل شکل گرفت و شريعت را به دستگاهي به نگهباني آدم‎ها تبديل کردند. جنبش سبز شروع کرد به ساختن چيز جديدي که من نام آن را دين سبز مي‎گذارم. ديني که غير ديندارها را حذف نمي‎کند. اين دين حق را براي ديندار و بي‎دين ملحد و مارکيست قايل است و با تکثر آزادي همخوان است.»

همين فرد با «کاملا ديني» خواندن جنبش سبز تصريح کرده: «البته برخي افراد جنبش سبز ملحدند و بخشي از افراد آن همجنس‎گرا هستند. کساني در جنبش سبز شرکت کردند روزه خوردند، کارهايي کردند که مغاير با نگاه ديني بود و... .» ريشه‎‎هاي «دين سبز» را البته بايد در ‎انديشه و تفکراتي جست‎و‎جو کرد که در ساليان گذشته در جبهه اصلاح‎طلبي و در سايه دوم خرداد شکل گرفت و آزادي را «حق نخواستن حق» تفسير کردند و گفتند: «آزادي يعني بشر حق دارد از اطاعت خدا سر باز زند و معاقب نشود.» (روزنامه صبح امروز، فروردين 1377)

به تخطئه دين و دينداري پرداختند و از «عرفي کردن دين» سخن راندند: «دين را بايد عرفي کرد، هر عرفي يک برداشتي از دين دارد و مجاز است به همان شيوه عمل کند. روحانيان هم اگر اين شيوه را نمي‎پسندند، مثل غرب که واتيکان تشکيل داده‎اند، قم را تبديل به واتيکان کنند و در آن حکومت کنند.» (مراد فرهادپور، روزنامه ايران، شهريور 1377)

حتي افرادي از اين جماعت در لباس دين بي‎شرمانه «خدا» را در جامعه امروز هيچ کاره خواندند و با چنان توهمي، همه‎کاره را «مردم» پنداشتند: «يک‎زماني مردم مي‎گفتند چون عيسي اين سخن را گفته، پس درست است. اما امروز عيسي که سهل است خود خدا هم اگر حرفي بزند و آن حرف با عقل مردم منطبق نباشد، نخواهند پذيرفت. امروز خدا در جامعه هيچ‎کاره است. همه کاره مردمند.» (محسن کديور، پژوهش‎‎هاي قرآني، سال 1379)

اخلاق و ارزش‎هاي انساني و اسلامي را مورد هجوم قرار دادند و اباحه‎گري و تساهل نه تنها مذموم که جزو لوازم جامعه مدني معرفي شد: «اباحه‎گري جزو لاينفک جامعه مدني است. جامعه ما با مشکل کمبود قطار شادي، آوازخواني و دست‎افشاني و نواختن موسيقي روبه‎رو است.» (فصلنامه نگاه نو، بهار 1377) و با جسارت تمام نوشتند: «بي‎اعتنايي نسبت به همه ارزش‎ها، چاره رفع تعارضات يک جامعه تکثرگراي فرهنگي است، همچنان‎که امروز در خارج کشور، روابط بيرون از محدوده زناشويي و همجنس‎بازي امري روا شمرده مي‎شود و کسي معترض آن نمي‎گردد.» (ماهنامه کيان، بهمن 1377)

جنبش سبز امروز ميراث‎دار چنين پيشينه‎اي است و از همين‎روست که اين حرکت از ابتدا مورد اقبال اکثريت مردم دين‎مدار ايران قرار نگرفت و با روشن شدن زواياي بيشتري از اين حرکت، روز به روز از حلقه طرفداران آن کاسته شد. رهبر معظم انقلاب در سخنراني نيمه شعبان امسال در اين‎باره تحليلي جامع و کامل داشتند که گوياي رشد و بالندگي ملت فهيم ايران اسلامي است. ايشان فرمودند: «با مسجد ضرار و تقليد از امام بزرگوار که از عمق دل و جان غرق قرآن بود، نمي‎توان اين مردم آگاه را فريب داد چراکه دل اين ملت، به نور ايمان روشن است.»

بي‎ترديد هر حرکتي و يا جنبشي که از دايره مباني ديني و اخلاقي ملت بيرون باشد و يا قصد تخطئه و تخريب اين اصول را در سر بپروراند، ولو آن‎که در لواي رنگ و يا شعار دين باشد، فرجامي جز شکست نخواهد داشت

زخم قافله/اكبر نبوي

در حاشيه زخم متبرك دل

- دل مي‎گويم، يعني كه جان من همه محمد(ص)، همه علي(ع)، همه ايران -

رد عبور هزار قافله پيداست

هزار قافله از جنس ابريشم و سياوش و سهراب

هزار قافله از تبار صنوبر و باران و باكري

و از قبيله آب و آيينه و باقري

ابر و بهار و بابايي

هزار قافله از تبار ايرانشهر

از رگ رگ قبيله خرمشهر.



در برگ‎ريز تند حوادث

در بارش مكرر نيرنگ

در هاي و هوي مداوم توفان

در موج موج هماره تزوير

در گردباد كف بر لب دروغ

هزار قافله، با هريك هزار خرقه خونين

هزار سينه مجروح

گذشته‎اند از حاشيه زخم متبرك دل

با اشك و خشم

با تندر ترانه اي‎كاش

با غرش قصيده اندوه

و حس زخمي بال‎هاي پريدن.



اين زخم‎ها، اين زخم‎هاي دير

اين زخم‎هاي شعله‎ور

اين زخم‎هاي نورس، اين زخم‎هاي پير

از دشنه‎ شماست مانده به ميراث

از فتنه شماست مانده به پيکر

نه مرده ريگ قداره چنگيز

و نه حتي زخم كاري اسكندر.



زخم‎ها تازه مي‎شوند و مي‎زنيد

تند و پيوسته و كاري‎تر

با دشنه‎اي كه پر شالتان بسته آهرمن

نه ردي از شرم در چشم‎هاتان پيداست

نه در دست‎هاتان رنگي از درنگ و پشيماني

و نه بر پيشاني‎تان نقش و نشاني از پريشاني.



كدام قال جفتتان را بريده اين‎چنين بي‎شرم؟

در آغوش كدام بستر آلوده خفته‎ايد، اين‎چنين بي‎حيا و بي‎آزرم؟

آي عروسان، عروسكان هزار آغوش!

لعبتكان قصرهاي هزار و يك شب!

سوگلي‎هاي شب‎هاي حرام آهرمن!



هزار جوي خون از حجله شما

بر پيشاني جفت نامباركتان جاري است

و بكارتتان را هر شب اهريمن برمي‎دارد و آن‎گاه...

در عمق غارهاي تباهي و نفرت

جشن جفت‎هاي سياهتان برپاست

و دستگردان مي‎كنيد ساغر خون جنين روز را

بلوغ ترد هنوز را.



هزار قافله

با هريك هزار خرقه خونين

هزار هزاره سهراب

هزار هزاره آرش

هزار هزاره خندق

امروز

- در امتداد خار و خاره و زخم -

از كنار زخم متبرك دل مي‎گذرد:

تكرار قصه رنج دراز دامن انسان

تكرار قصه اي‎كاش زندگي.



صداي زنگ قافله مي‎آيد

- و چه نزديك -

هديه شال كساني را

دشنه مي‎بندد اهريمن، دشنه‎اي آلوده به زهر

تا جان قافله بستانند

با تير سمي نيرنگ

با زخم كاري تزوير.



... آنك دوباره شور ارتش ايرانشهر

در امتداد اراده انسان

به ارتفاع قامت تقدير

در جان مرزهاي كرامت

با رمز آسماني «ايران»

شمارش مرگ مكرر ابليس را

بر طبل مي‎زند.



... صداي زنگ قافله مي‎آيد

آذر 1388