تکرار تاريخ

پيش‎درآمدي بر ضرورت تدوين تاريخ سي ساله انقلاب اسلامي/يعقوب توكلي

بحث تاريخ سي‎ساله انقلاب اسلامي يکي از موضوعات بسيار مهمي است که متأسفانه تا الان به‎دلايل مختلف مغفول مانده؛ آن هم علي‎رغم حساسيت بسيار زيادي که اين دوره سي‎ساله دارد؛ چراکه تبيين وضعيت شکل‎گيري جامعه موجود ما و علل آن و حوادثي که در مراحل مختلف اين جامعه را سر و سامان داده، آن را به اين‎جا رسانده است. با اين همه متأسفانه اين مسئله تاکنون مغفول مانده بود، علي‎رغم اين‎که کتاب‎هاي مطبوعاتي به‎اصطلاح محدودي در حد «کتاب سال» در بخشي از جامعه مطبوعاتي ما چاپ شده اما آن مجموعه‎ها در واقع به‎صورت مجموعه‎هاي گسسته از همديگر و بدون پيوستگي نظري تدوين شده‎اند و براساس گزارش‎هاي مطبوعاتي و حداقلي از حوادث و وقايع است. اما اين دوره سي‎ساله تاکنون به صورت يک مجموعه پيوسته در کنار يکديگر مورد ارزيابي قرار نگرفته است. در دانشگاه‎هاي ما هم بحثي را گذاشتند تحت عنوان بررسي ريشه‎هاي انقلاب اسلامي. اساتيد ما هم از نيروهاي مسلماني دست‎چين مي‎شوند كه معمولا در اين رشته تدريس مي‎کنند؛ اين‎ها هم عمدتا تا شهريور بيست جلوتر نمي‎آيند و سعي نمي‎کنند که حداقل حوادث منتهي به انقلاب را توضيح بدهند. ما در نشست‎هاي مختلفي که با بعضي از اساتيد داشتيم آن‎ها علتش را اين‎طور ذکر مي‎کردند که فضاي تاريخي بعد از شهريور 1320 در واقع از لحاظ تاريخي و نگاه‎هاي متعدد و متعارض مانند ميدان مين است و آن‎قدر آرا و نظريات مخالف و در واقع متضاد وجود دارد که اين آرا و نظريات ما را دچار سردرگمي کرده و نمي‎دانيم براي اين دوره چه بايد بکنيم و چه پاسخي بدهيم. به همين صورت، ما شاهد اين هستيم که بيشترين سئوالات هم مربوط به همين دوره است.

چه در کلاس‎هاي دانشگاهي چه در جامعه بين مردم سئوالات بسيار زيادي وجود دارد. هرچه به زمان معاصر نزديک مي‎شويم، مي‎بينيم مسئله جدي‎تر مي‎شود. متأسفانه اين نگاه فرار از زمان و تاريخ معاصر هم دامنگير دانشجوهاي ماست و هم دامنگير نهاد آموزشي و آموزش و پرورش ما. نتيجه اين شده که ما به‎طرز عجيبي دچار گسست نگاه تاريخي به دوره اخير خودمان هستيم؛ يعني در يک جريان حضور داريم ولي از گذشته اطلاعي نداريم که چه اتفاقي افتاد؟ نسبت به مسايلي که پيش آمده و الان نسل ما درگير اين پديده است،

آگاهي روندي و آگاهي تاريخي نداريم. اين فقدان آگاهي سبب مي‎شود که گاهي گرفتار سردرگمي در تصميم‎گيري‎ها بشويم و مهمتر از همه، گرفتار تصميم‎سازي‎هايي بشويم که ديگران با آگاهي نسبت به اين دوره، دارند براي ما تصميم مي‎گيرند. يک بخش از اين فقدان آگاهي به اين نگاه تقريبا نادرست مورخان ما برمي‎گردد که بايد ده‎ها سال از سقوط يک حاکميت بگذرد تا تاريخ آن مورد نگاه و ارزيابي قرار گيرد؛ چون هيچ‎وقت نمي‎خواستند خودشان را با حاکميت درگير کنند و پديده حاکميت را مورد ارزيابي تاريخي قرار بدهند و برايش تاريخ بنويسند كه احيانا ممکن بود مخالف هم باشند. اين نظريه در بين آن‎ها جا افتاد که بايد از يک پديده تاريخي پنجاه سال، صد سال بگذرد؛ يعني در واقع خود آن دولت سقوط بکند و دولت مخالف آن دولت هم سقوط كند. بعد که مخالف آن دولت سقوط كند و حاکميت نسبت به آن حساسيت خيلي جدي ندارد، آن‎وقت بنشينيم راجع به اين موضوع تحليل تاريخي بکنيم؛ يعني دقيقا به‎لحاظ همين ديدگاه تاريخي الان دوره قاجار براي ما تاريخ معاصر است که در بخش اعظم تأليفات مراکز دانشگاهي که با تاريخ سر و کار دارند، راجع به قاجار مي‎نويسند، يعني قاجارنويسي جدي باب و تبديل به يک اپيدمي عمومي در بين اساتيد دانشگاه‎هاي ما شده است. در اين فضا از اين طرف هم سياسيون و مسئولين نهادهاي فرهنگي ما به اين فکر هم نمي‎افتند كه بايد تاريخ اين دوره را بنويسيم و اگر ما ننويسيم ديگران براي ما خواهند نوشت. اين که ديگران براي ما خواهند نوشت يعني ما ديدگاه خودمان را در زماني که نزديک به اين حادثه هستيم، بيان نکرديم. معتبرترين تاريخي که براي مشروطه ذکر مي‎شود، 1- تاريخ بيداري ايرانيان اثر ناظم‎الاسلام کرماني و 2- تاريخ مشروطه سيد احمد کسروي است. فاصله نوشتن تاريخ مشروطه، سيد احمد کسروي با جنبش مشروطه حدود بيست سال است؛ يعني در اوايل دوره حکومت رضاشاه شروع کرده به نوشتن كه در واقع مقالاتش را قبلا نوشته بود. فاصله‎اي كه بين جنبش مشروطه و نگارش تاريخ مشروطه کسروي وجود دارد با توجه به امکانات آن روزگار فاصله بسيار کمي است و به‎نظر مي‎رسد که کسروي از سال‎ها قبل زمينه‎هاي نگارش آن را مهيا کرده بود. اين يعني كسروي زودتر از ميزان فاصله تاريخي كه ما در شرايط فعلي داريم اقدام كرده بود، ولي ما هنوز نيامديم به‎طور جدي به بحث تاريخ انقلاب، به‎عنوان يک نظريه جامع بپردازيم و تحليل داشته باشيم. راجع به اين دوره سي ساله، در بحث تاريخ انقلاب اسلامي، يک اثري منتشر شد به نام سبک‎شناسي انقلاب اسلامي. من آن‎جا اين را معرفي کردم که يازده جريان تاريخ‎نگاري هرکدام بر اساس ديدگاه خودشان تاريخ معاصر ايران را نوشته و تجزيه و تحليل ويژه خودشان از تاريخ وقوع انقلاب در ايران را دارند.

حالا اين يازده جريان چه در شکل تاريخ تحليلي، تاريخ نقلي و چه گزارش‎نويسي توصيفي، خاطره‎نويسي، خاطرات شفاهي يا خاطرات تدويني هستند که اشکال مختلفش در آن کتاب توضيح داده شده است. به اعتقاد من الان زمان براي نوشتن تاريخ سي‎ساله انقلاب اسلامي زمان بسيار مناسبي است زيرا آن‎چه که ما امروز خودمان مي‎بينيم را گزارش و روايت مي‎کنيم كه براي آيندگان سند خواهد بود، همچنان‎که کتاب «حيات يحيي» نوشته ميرزا يحيي دولت‎آبادي را به‎عنوان يکي از مستندات روزگار قاجار، خاطرات اعتمادالسلطنه را به‎عنوان يکي از مستندات دوره رضاخان و خاطرات اسدا... علم را در دوره محمدرضا پهلوي به‎عنواني يکي از مستندات قبول داريد. چطور ما نمي‎توانيم ديدگاه‎ها و مستندات خودمان و آن‎چه که از حوادث بر ما گذشته را روايت کنيم، بنابراين ممکن است امروز اطرافيان ما نسبت به آن‎چه که ما الان نوشتيم طي يکي دو سال آينده با ترديد نگاه کنند و به آن به ديده شک و به‎عنوان يک کار سياسي بنگرند. اما وقتي که زمان مي‎گذرد و شواهد و مستندات ديگري مؤيد اين نگاه تاريخي مي‎شود و به اين نگاه تاريخي، توجه جدي خواهد شد، مي‎بينيم که خود اين نوشته تبديل به يک مبنا و سند اساسي در نوشتن تاريخ سي‎ساله انقلاب خواهد شد، اين‎که چرا در ايران انقلاب به پيروزي رسيد و فرآيند تحولات در ايران چگونه و در چه بستر زماني، سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي اتفاق افتاده است؟

اين را بايد گفت که ما يازده نوع نگاه تاريخي داريم: نگاه پهلوي‎ها، نگاه آمريکايي‎ها، نگاه جدا شدن از پهلوي‎ها و... در بين آثار منتشر شده در دوره پهلوي‎ها، آثار مستند و سندهاي درون سازماني آن‎ها که ادبيات‎شان و مفاهيم و دريافت‎هاي قابل انتقال آن‎ها کاملا با هم فرق دارد، در بين خود آمريکايي‎ها هم متون منتشر شده و رسمي و آن‎چه که نوشتند و به‎عنوان خاطرات‎شان منتشر کردند، با آن‎هايي که به‎عنوان اسناد باقي‎مانده، چه در سفارت آمريکا و چه آن‎هايي که بعدا منتشر مي‎شود، داراي تفاوت‎هاي معناداري است. به همين صورت ما يك نوع نگاه را در بين کساني که از رژيم پهلوي جدا شدند داريم؛ مثل مدل خاطرات فردوست. يک طيف ديگر تجاري‎نويس‎ها در تاريخ معاصر هستند که اين‎ها در واقع کساني هستند که در دوره پهلوي به‎کار روزنامه‎نگاري و مطبوعاتي مشغول بودند و بعد از انقلاب با نوشتن تاريخ معاصر و پهلوي به رفع اتهام از پهلوي‎ها پرداختند، مثل باقر عاقلي، خسرو معتضد، مسعود بهنود و ديگران که عمدتا از حيث تجاري و جذب مشتري کتاب، تجزيه و تحليل مي‎شوند. اين تجاري‎نويسان يک نوع تاريخ‎نگاري داستاني دارند همانند کتاب «درون ارتش شاه» يا «محبوبه احمدشاه» يا مثلا «فوزيه»، يا اين «سه زن» بهنود. هرکدام از اين‎ها که بخش اعظم تم اين کتاب‎هاي تاريخي، داستاني است اما اعلام نمي‎کنند اين کتاب داستان است و آن را به‎عنوان يک کتاب تاريخي مطرح مي‎کنند يا مثلا کتاب‎هايي مثل «دخترم فرح»، يا خاطراتي که مربوط به تاج‎الملوک است، اين طيف گسترده متأسفانه بخش زيادي از ذهنيت تاريخي جامعه ما را شکل مي‎دهند.

در اين بين، سه طيف ملي‎گرا، اسلام‎گرا و چپ‎گرا سه منظر کلي و جدي تاريخ‎نگاري معاصر ما هستند. شما براي نمونه نگاه سيد جلال‎الدين مدني در کتاب «تاريخ سياسي معاصر» و کتاب «گذشته چراغ راه آينده است» گروه جامي و «تاريخ جنبش ملي شدن صنعت نفت» علي رهنما را کنار هم بگذاريد، مي‎بينيد اين‎ها کاملا ادبيات‎شان با هم فرق مي‎کند، هر سه اين‎ها دارند، يک دوره را روايت مي‎کنند، اما نوع و کيفيت روايت اين‎ها به طور اساسي با هم فرق مي‎کند، روايت جامي يک روايت چپ است از نوع حزب توده‎اي است، روايت مدني روايت اسلام‎گرا از نوع طرفدار آيت‎ا... کاشاني و امام خميني است، روايت رهنما روايت ملي‎گرا از نوع طرفدار دکتر مصدق است. همه اين‎ها پارادايم‎هاي خاص خودشان را دارند، يعني مجموعه اين چند طيفي که عرض کردم، نه فقط داراي فرضيه و نظريه بلکه بالاتر از اين، داراي «پارادايم تاريخي خاص» خودشان هستند؛ شما مثلا کتاب علي رهنما را وقتي کنار کتاب «تاريخ بيست و پنج ساله» سرهنگ نجاتي مي‎گذاريد، مي‎بينيد که اين‎ دو تا در يک سمت و سو هستند و به همين صورت کتاب «آخرين تلاش‎ها در آخرين روزها» از ابراهيم يزدي و يا کتاب «کهنه سرباز» غلامرضا مصور رحماني را کنار هم مي‎گذاريد، مي‎بينيد که اين‎ها هم جهت‎شان به هم شباهت دارد. ولي در پارادايم اسلام‎گرا، مثلا «تاريخ تحليلي نهضت امام خميني» سيد حميد روحاني يا «تاريخ معاصر» سيد جلال‎الدين مدني يا کتاب «چهارده سال مقاومت شيعه» روح‎ا... حسينيان را کنار هم بگذاريد، مي‎بينيد که اين‎ها هم مجموع نظرياتشان با هم شباهت دارند، در واقع دارند از يک پارادايم و يک مجموعه فرضيه‎ها و نظريه‎ها صحبت مي‎کنند؛ هرچند ممکن است يک نقاط اختلاف خرد و ريزي هم داشته باشند. همين‎طور شما مي‎بينيد كه خاطرات شعبان جعفري با خاطرات مثلا عبدالمجيد مجيدي نظرياتي مشترک دارند که انقلاب اسلامي را فاجعه معرفي مي‎کنند و براي وقوع اين فاجعه به‎دنبال مقصر مي‎گردند و خودشان را در اين فاجعه‎اي که اتفاق افتاده مقصر نمي‎دانند.

براي هرکدام از اين‎ها ما تعاريف خاص خودشان را ارايه کرده‎ايم. در کنار اين سه جريان، مجموعه محققان دانشگاهي خارج از ايران را نيز بايد به اين جمع اضافه کنيم، محققاني مثل جيمز بيل در کتاب «شير و عقاب»، جان فوران در کتاب «مقاومت شکننده»، خانم نيکي کدي در کتاب «ريشه‎هاي انقلاب ايران»، رابرت گراهام در کتاب «ايران سراب قدرت» و به همين صورت ميشل فوکو در کتاب «ايراني‎ها چه رويايي در سر دارند»؛ اين‎ها هم پارادايم خاص خودشان را دارند. البته ميشل فوکو در بين اين‎ها يک تفاوتي با بقيه دارد به علت اين‎كه خارج از منظر نظامي سياسي دولت فرانسه، و از منظر فلسفي خاص خودش وارد اين عرصه شده و بخشي از اين تفاوت هم محصول تفاوت ديدگاه پست‎مدرني شخص فوکو و نوع نگاه متفاوتي است که فرانسوي‎ها به ايران داشته‎اند. جريان ديگري که در نگارش و نگرش تاريخ معاصر ايران تأثيرگذار بوده‎اند، مورخان دانشگاهي هستند که با سکوت و قلم نزدن در شکل‎گيري نوعي کم‎توجهي جدي در عرصه ادبيات در رابطه با تاريخ انقلاب ايران به‎شدت مؤثر بوده‎اند. منظر اين مورخان يک نوع ناديده گرفتن آگاهانه، نسبت به تاريخ معاصر و انقلاب اسلامي است، همان که عرض کردم، اصرار بر اين‎که تاريخ معاصر ما دوره قاجار است، اصرار بر اين‎که حرف‎ها و اسناد و مدارک و اسرار زيادي است که ما الان نمي‎توانيم بگوييم، شما اجازه بدهيد زمان بگذرد و ديگران بيايند و بنويسند؛ نوعي القاي ذهنيت خودسانسوري، سبب فاصله گرفتن جامعه جوان از تاريخ معاصر انقلاب اسلامي شده است. طرح اين شبهه که دست ديگري پشت پرده اين جامعه وجود دارد که ما فضاي گفتن اين پديده را نداريم و نگارنده با اين منظر مکرر مواجه بوده است. حتي در بين معلمان تاريخ در مدارس راهنمايي و دبيرستان نيز چنين وضعيتي شکل گرفته است. سئوال مي‎کردند آن‎چه که شما در مورد پهلوي‎ها مي‎گوييد يا راجع به قضاياي انقلاب مي‎نويسيد، اين‎ها ديدگاه‎هاي خودتان است. هنوز اسنادي منتشر نشده ما بايد اين حرف‎ها را بعدا بزنيم. اين ذهنيت را منتقل مي‎کنند که اطلاعات خاص و ويژه‎اي دارند که نمي‎خواهند الان بيان کنند، اما واقعيت مسئله همان محافظه‎کاري معروف تاريخ‎نگاران از ورود به عرصه معاصر و انقلاب است که اين منظر تاريخي نسبت به دوره معاصر دارد.

جريان ديگري هم در اين دوره شکل گرفت كه آن جريان تاريخ‎نگاري روشنفکري است. تاريخ‎نگاري روشنفکري در انقلاب اسلامي به‎شدت همچون پديده‎اي به شکلي ممزوج شده از جريان تجاري‎نويس، به‎لحاظ سبک و روش است که داستان تاريخي مي‎نويسد، به‎لحاظ بستر رويش اين‎ها بستر، بستر اسلام‎گرايان است، ولي به‎لحاظ بستر نظري ملي‎گراست. در اين طيف نويسندگاني چون عمادالدين باقي و اکبر گنجي قابل اشاره‎اند، نوشته‎هاي محمد قوچاني هم در اين فضا قابل تجزيه و تحليل است.

آخرين طيفي که درخصوص انقلاب اسلامي نظريه‎پردازي کرده، جريان نويسندگان خارجي مدافع انقلاب اسلامي است، اشخاصي مثل محمد کليم صديقي، راشد لغنوشي، مرحوم فتحي شقاقي، وحيدالدين صاحب الزماني [پاکستاني] طيف‎هاي مختلفي از هواداران انقلاب اسلامي که در خارج از ايران، مثل رييس‎جمهور سابق بوسني هرزگوين (علي‎عزت بگوويچ) اين‎ها کارهاي مختلفي را راجع به انقلاب نوشتند که در واقع بخشي از منظر تاريخي اين دوره را شکل مي‎دهند.



پيچيدگي دوره انقلاب اسلامي

دوره انقلاب اسلامي دوره بسيار پيچيده‎اي است. پيچيدگي اين دوره از چند حيث است اولين نقطه اساسي پيچيدگي اين دوره پر حادثه بودن اين دوره تاريخي است. در جريان انقلاب مشروطه، مظفرالدين‎شاه قاجار فرمان مشروطه را امضاء کرد و مدتي بعد از امضاي مشروطه از دنيا رفت. يک ذهنيت تاريخي در ذهن همه ما شکل گرفته که گويي اين دوره، دوره بسيار کوتاهي، مثلا ده روزه بوده است؛ حال آن‎كه شش ماه از فاصله امضاي فرمان از پانزدهم مرداد 1285 تا دي‎ماه 1285 طول کشيد، اما چرا اين‎گونه تصور مي‎شود، براي اين‎که بين امضاي مشروطه تا مرگ مظفرالدين‎شاه، اتفاق زيادي نيفتاده و بسياري از ما تصور مي‎کرديم كه اين فاصله يک فاصله ده روزه بوده، ولي يک فاصله شش‎ماهه است. يعني در اين دوره سرعت وقوع حوادث زياد نيست ولي در دوره اخير يکي از مشکلات مورخان پرداختن به تاريخ معاصر ايران و تاريخ انقلاب اسلامي پرحادثه بودن و پرقضيه بودن است يعني شما ممکن است روزانه ده‎ها حادثه داشته باشيد که هرکدام از اين‎ها يک حادثه تاريخي و هرکدام از اين‎ها قابل پردازش و درخور اهميت است که بايد راجع به اين‎ها جداگانه و مفصل بحث تاريخي داشته باشيم و تک‎تک اين‎ها را بررسي کنيم.

بنابراين اگر تاريخ سي‎ساله انقلاب اسلامي بخواهد نوشته شود، تاريخ بسيار قطوري خواهد بود. در مقايسه با تاريخ سي‎ساله گذشته، در هريک روز در انقلاب اسلامي قطعا به اندازه يک ماه و يا شش‎ماه دوره مشروطه حادثه داشته‎ايم و همين حوادث به‎طور همزمان و موازي هم واقع شده و بر همديگر تأثير مي‎گذارند، يعني شما وقتي که مي‎بينيد ارتش در کردستان از ميدان جنگ با تجزيه‎طلب‎ها خارج مي‎شود و فرمانده ارتش سرلشکر محمدولي قرني برکنار مي‎شود و به محض اين‎که سرلشکر ناصر فربد به‎جاي او جانشين شد، ارتش از ميدان مواجهه کنار کشيده شد. به فاصله کوتاهي کمتر از چهل و هشت ساعت مي‎بينيد که شورش ديگري در شمال شرق گنبدکاووس ايران واقع شد و جالب اين‎که همين‎هايي که در کردستان بودند حرکت مي‎کنند و مي‎آيند به‎سمت گنبد، يعني شما بلافاصله چهل و هشت ساعت بعد از اين‎که به يک شرط مخالفان‎تان جواب داديد، اتفاق ديگري پيش‎روي شما مي‎افتد و هم‎زمان شما در مرکز علاوه‎بر درگيري‎هاي سياسي درگيري‎هاي فکري، فلسفي، ديني و انديشه‎اي را داريد، بنابراين سرعت وقوع حوادث در اين دوره بسيار زياد است.