مردم‎شناسي و جامعه‎شناسي/دکتر حميد پارسانيا

- تاريخ گسترده علوم اجتماعي

علم هنگامي که وابسته به مبناي معرفت شناختي حس‎گرايي و آمپرسيسم نبوده و مقيد به آزمون حسي و تجربي بودن نباشد، ابايي از حسي بودن و تجربي بودن نيز ندارد و در اين صورت:

اولا: علوم اجتماعي اشتمال بر ابعاد تجربي و آزمون‎پذير از ساحت‎ها و افق‎‎هاي غيرتجربي نيز مي‎تواند برخوردار باشد.

ثانيا: تاريخ علوم اجتماعي به تاريخ رويکرد پوزيتيويستي علم محدود نشده و تا ديگر دوره‎‎هاي تاريخي و بلکه تمدني تداوم مي‎يابد.

ثالثا: آن‎چه قبل از قرن نوزدهم به‎عنوان زمينه‎‎هاي پيشين و سابق بر علم اجتماعي و جامعه‎شناسي مطرح مي‎شود، به‎عنوان پيشينه اين علم درآمده و در درون تاريخ علوم اجتماعي قرار مي‎گيرد.

همان‎گونه که تداوم اين علم از مرز‎هاي پوزيتيويستي دانش و تنگنا‎هاي تاريخي آن عبور مي‎کند، و بلکه علوم اجتماعي با مرگ پوزيتيويسم فرصت‎‎هاي جديدي پيدا مي‎کند.

با اين نگاه پيشينه، تاريخ علوم اجتماعي در قرن نوزدهم به فعاليت‎‎هاي کنت محدود نمي‎شود و بخش‎هاي وسيعي از مطالعات هگل را نيز که با تأملات عقلي پديد آمده است، فرا مي‎گيرد، و پيشينه آن در تاريخ انديشه غرب در آثار کساني که در اثر غلبه نگاه پوزيتيويستي به علم، به‎عنوان فيلسوفان اجتماعي ناميده مي‎شوند نيز دنبال مي‎شود و اين جريان تا بخش‎هايي از آثار افلاطون و ارسطو و حتي قبل از آن تا متن اساطير يونان پيش مي‎رود.



2- جريان‎ها و رشته‎هاي علوم اجتماعي

پيشينه علوم اجتماعي را به‎عنوان بخشي از تاريخ اين علوم در دنياي اسلام نيز مي‎توان جست‎وجو کرد. علوم اجتماعي در دنياي اسلام، ضمن آن‎که از زمينه‎‎هاي فرهنگي و تاريخي مشترک معناي علم در جهان اسلام برخوردارند، از بنيان‎هاي متفاوتي که در درون اين فرهنگ مشترک پديد آمده اثر پذيرفته و جريان‎هاي علمي متعددي را که گاه در عرض و يا طول يکديگر بوده و گاه نيز در مقابل يکديگر قرار مي‎گرفته‎اند، به‎وجود آورده‎اند.

برخي از اين جريان‎ها به‎صورت رشته‎‎هاي علمي مدون و سازمان‎يافته و بعضي ديگر در متن، فعاليت‎‎هاي علمي گسترده‎تر و يا در حاشيه آن‎ها مطرح شده، و ظرفيت بسط و گسترش آن‎ها به‎صورت دانش و علمي مستقل بارور نشده است.

بعضي از جريان‎ها و رشته‎‎هاي علمي مختلف علوم اجتماعي جهان اسلام عبارتند از:

1- تاريخ: تاريخ‎نگاري در دنياي اسلام از سيره ابن اسحاق و ابن هشام تا ناسخ‎التواريخ ميرزاتقي‎خان سپهر، به‎صورت علمي مستقل ظهور کرده است. اين علم از مباني کلامي، هستي‎شناختي و معرفت‎شناختي خاصي بهره مي‎برد که آن را از تاريخ‎نگاري مدرن متمايز مي‎سازد

2- تدبير مدن: به‎عنوان يک علم مستقل در جهان اسلام با فارابي آغاز مي‎شود و با استفاده از زمينه‎‎هاي فلسفي مشايي، اشراقي، و با حکمت متعاليه در طول تاريخ انديشه دنياي اسلام استمرار پيدا مي‎کند.

3- علم عمران: علمي اجتماعي است که در عرض تدبير مدن، در مقطعي خاص از تاريخ‎انديشه اسلامي توسط ابن خلدون، با استفاده از مباني کلامي اشعري شکل گرفت، جايگزيني مباني کلامي به‎جاي مباني فلسفي تنگناهايي را براي علم عمران در قياس با تدبير مدن پديد آورد. اين مباني برخي شباهت‎‎هاي ظاهري و صوري بين علم عمران و جامعه‎شناسي مدرن به وجود آورده است.

4- فقه سياسي: بخش قابل توجهي از علم هنجاري دنياي اسلام را نسبت به زندگي اجتماعي پوشش مي‎دهد. اين علم در متن دانش فقهي به‎صورت باب‎‎هاي مختلف تدوين شده است.

5- سياست‎نامه‎نويسي: دانشي خطابي است که در عرض جريان‎ها و رشته‎‎هاي مختلف علمي دنياي اسلام، شکل گرفته؛ وجه جامع سياست‎نامه‎نويسي در قبال ساير علوم، در روش خطابي و شعري آن است.



3- تدبير مدرن در طبقه‎بندي علوم

از بين جريان‎ها و رشته‎‎هاي ياد شده، علم تدبير مدن پرسابقه‎ترين و پردامنه‎ترين علم از مجموعه علوم اجتماعي دنياي اسلام است، اين علم از بستر فلسفي معرفت علمي جهان اسلام تغذيه کرده است.

فيلسوفان جهان اسلام نظير فيلسوفان يونان، فلسفه را در قبال خطابه، جدل، شعر، و مغالطه به‎معناي مطلق دانش برهاني اعم از تجربي و يا غيرتجربي به‎کار مي‎بردند، و اين معنا را که مرادف معرفت علمي مي‎گرفتند به تناسب تقسيم‎بندي موضوعات علمي، به دو دسته تقسيم مي‎کردند.

اول: فلسفه يا علم نظري، دوم: فلسفه و يا علم عملي.

فلسفه يا علم نظري هر علمي است که موضوع آن مستقل از اراده و آگاهي انسان وجود دارد، و فلسفه يا علم عملي هر علمي است که موضوع آن با اراده و آگاهي انسان تحقق پيدا مي‎کند.

فلسفه و يا علم عملي در اين تعريف معنايي معادل با علوم انساني دارد.

از نظر آنان علوم نظري داراي سه بخش اصلي است.

اول: علمي که به احکام عام هستي مي‎پردازد و آن را متافيزيک يا فلسفه به‎معناي خاص مي‎گويند.

دوم: علمي که موضوع آن مقدار و اندازه است و دانش‎‎هاي رياضي را در برمي‎گيرد.

سوم: علمي که موضوع آن موجودات مادي و طبيعي است و آن را علم يا فلسفه طبيعي مي‎گويند، علوم عملي نيز سه بخش اصلي دارد.

اول: علم اخلاق؛

دوم: علم خانواده و تدبير منزل؛

سوم: علم جامعه و تدبير مدن.

تقسيم‎بندي فوق نشان مي‎دهد، متفکران مسلمان و برخي از ‎انديشمندان يونان از ديرباز با علوم انساني و اجتماعي آشنايي داشته، تفاوت اين علوم را با علوم طبيعي، رياضي و هم‎چنين با متافيزيک در نظر داشته‎اند.



4- تدبير مدن و جامعه‎شناسي انتقادي

متفکرين مسلمان با شناخت تفاوت موضوع علوم عملي و نظري، علم اجتماعي را شبيه علوم طبيعي نمي‎دانستند. و به همين دليل علم اجتماعي آنان که از آن با عنوان تدبير مدن ياد مي‎کردند از نوع جامعه شناسي پوزيتيويستي نيست، آنان به دليل اين که شناخت علمي را محدود و مقيد به شناخت حسي و تجربي نمي‎کنند به محدوديت‎‎هاي جامعه‎شناسي تفهمي نيز گرفتار نمي‎شوند، اينک جاي اين پرسش هست که تفاوت علم اجتماعي آنان با جامعه‎شناسي انتقادي چيست؟

جامعه‎شناسي انتقادي هنگامي که در روش خود از محدود کردن شناخت علمي به شناخت تجربي فاصله مي‎گيرد و با فراتر رفتن از محدوده عقلانيت ابزاري به دنبال سطوح ديگري از عقلانيت مي‎گردد، که توان داوري ارزشي و هنجاري داشته باشد با مشکل مواجه مي‎شود، زيرا از نشان دادن معيار و ميزاني که فراتر از محصولات اجتماعي – تاريخي انسان باشد و براي همگان معتبر باشد باز مي‎ماند، و اما براي متفکريني که در مباحث فلسفي خود عقل را به‎عنوان يک موجود و يک منبع مستقل معرفتي به رسميت مي‎شناسند، چنين مشکلي وجود ندارد، آنان همان‎گونه که علوم را به دو بخش نظري و عملي تقسيم مي‎کنند؛ عقل را نيز به دو قسم نظري و عملي تقسيم مي‎کنند.

عقل نظري به شناخت هستي‎ها مي‎پردازد، اين عقل به کمک حس و با روش تجربي هستي‎‎هاي طبيعي را مي‎شناسد و به‎طور مستقل و با روش تجريدي، احکام رياضي و طبيعي را درمي‎يابد عقل عملي بايستي‎ها و احکام ارزشي را مي‎شناسد.

اين عقل به داوري درباره ارزش‎‎هاي فردي و اجتماعي انسان مي‎پردازد.

فارابي در مباحث فلسفي و متافيزيکي عهده‎دار اثبات عقل قدسي نيز مي‎شود. عقل قدسي منبعي است که در شناخت موجودات و ارزش‎هاي آن‎ها از وحي الهي بهره مي‎برد.

حضور عقل قدسي مسير تدبير مدن در جهان اسلام را از آن‎چه در يونان بوده است ممتاز مي‎گرداند. علم اجتماعي هنگامي که با استفاده از عقل عملي و وحي الهي توان داوري و انتقاد درباره ارزش‎ها و آرمان‎هاي اجتماعي پيدا کند با حفظ هويت علمي خود وظيفه تدبير اجتماعي را نيز برعهده مي‎گيرد و به همين دليل علم اجتماعي، را علم تدبير و يا سياست مدن و جوامع ناميده مي‎شود

قضاوت درباره اتهام

برگزاري انتخابات در تمامي كشورهاي جهان، يكي از ابزارهاي مشروعيت نظام سياسي به حساب مي‎آيد. انتخاب مسئولين عالي‎رتبه كشور، از طريق رفراندوم، عامل مهمي براي تحكيم پايه‎هاي نظام سياسي و اقتدار آن نظام در محيط داخلي و جو بين‎المللي است. جمهوري اسلامي ايران همواره جزو كشورهايي بوده كه به اين وجه از مشروعيت‎اش، اهميت بسياري داده و در طي سي سال عمر خود، افتخار برگزاري سالانه يك انتخابات را داشته است. اما اتفاقاتي كه بعد از انتخابات رياست‎جمهوري دهم در كشور رخ داد، پس از پيروزي انقلاب اسلامي بي‎سابقه بود هم در ميزان مشاركت مردمي و هم از سوي ديگر اعتراض كانديداهاي ناكام در انتخابات و زيرسئوال بردن سلامت انتخابات از سوي آن‎ها، سابقه درخشان جمهوري اسلامي ايران در برگزاري انتخابات سالم، که همواره در نزد افكار عمومي داخلي و خارجي زبان‎زد بوده، ولي عملكردهاي ناپخته برخي افراد بعد از انتخابات رياست جمهوري دهم، سبب خدشه به اين وجه از مشروعيت نظام اسلامي شد. يكي از احزاب و گروه‎هاي سياسي كه پس از كانديداهاي معترض در انتخابات، نقش زيادي در دامن‎زدن به انتشار شبه تقلب در انتخابات داشت، مجمع روحانيون مبارز بود. اين تشكل روحاني كه پس از انشعاب از جامعه روحانيت مبارز، در دهه شصت، با دبير كلي مهدي كروبي كار خود را آغاز نموده، فلسفه وجودي خود را پاسداري از خط امام(ره) مي‎داند و اين در حالي است كه پس از انتخابات بيست‎ودوم خردادماه كه اعتراض نامزدهاي شكست خورده به نتايج انتخابات، سبب ايجاد ابهام در نزد افكار عمومي شده بود، درست روز بعد از انتخابات با صدور بيانيه‎اي خواهان ابطال انتخابات رياست‎جمهوري دهم شد. در بيانيه‎اي كه مجمع روحانيون مبارز بعد از جلسه فوق‎العاده خود انتشار داد، بر اين موضوع تأكيد كرد كه «مجمع روحانيون مبارز در جلسه‎اي فوق‎العاده به اين نتيجه رسيد كه براي دفاع از جمهوريت اسلامي نظام و بازگرداندن اعتماد عمومي و نگاهباني از موج آشتي ملي با صندوق‎هاي رأي، ابطال اين انتخابات و تجديد آن را در فضايي عادلانه‎تر و منطقي‎تر راه‎كار مناسب مي‎داند.» اين تشكل پاسدار خط امام در ادامه « بيانيه خود اعمال نوعي مهندسي آرا به‎صورت گسترده را در انتخابات گوشزد مي‎كند و بيان مي‎دارد كه اين امر اگر به‎صورت رويه درآيد به جمهوريت نظام لطمه غيرقابل جبران مي‎زند و اعتماد مردم را كه بزرگترين پشتوانه مردم است، خدشه‎دار مي‎كند، دلايل و شواهد كافي وجود دارد كه نتيجه اعلام شده مورد قبول واقع نشود.» بيانيه فوق در تاريخ معاصر ايران ثبت شده و اساسا بايد گفت كه يكي از مواردي كه در آينده، براي پژوهش و واكاوي حوادث پس از انتخابات، به كار مي‎آيد انتشار اطلاعات صحيح در خصوص علل وقوع حوادث رخ داده است. و در اين راستا پس از گذشت حدود شش ماه از برگزاري انتخابات، هنوز دلايل و شواهد مجمع روحانيون مبارز براي تقلب در انتخابات منتشر نشده است. هفته‎نامه پنجره كه در شماره چهارده خود مروري بر عملكرد سيد محمد موسوي خوييني‎ها، از اعضاي مؤسس و دبيركل فعلي مجمع روحانيون مبارز، داشته است در اين شماره مروري بر عملكرد سيد علي‎اكبر محتشمي‎پور خواهد داشت. محتشمي‎پور به‎عنوان رييس كميته‎اي كه قبل از انتخابات به‎نام صيانت از آرا شروع به‎كار كرده بود، بعد از اتمام انتخابات نيز نمايندگي ميرحسين موسوي براي پيگيري اعتراضات وي را بر عهده داشت. به طور طبيعي نزديکي محتشمي به کانديداي معترض و نقش وي در اتفاقات به‎وقوع پيوسته، لزوم پاسخگويي به سئوالات و ابهامات از سوي وي را در ريشه‎يابي و علل وقوع حوادث داراي اهميت مي‎کند. از اين رو هفته‎نامه «پنجره» با آقاي محتشمي‎پور به‎عنوان فردي كه عملكردش در انتخابات سبب پديد آوردن سئوالات و شبهات زيادي در اذهان عمومي شده، تماس گرفت تا پاسخ خود را در اين رابطه از ايشان جويا شود و در كنار مرور عملكرد و نقد وي نظرات اين عضو شوراي مركزي مجمع روحانيون مبارز را نيز منتشر كند كه متأسفانه با جواب منفي محتشمي پور روبه‎رو شديم. هفته‎نامه پنجره در اين شماره خود با درج اطلاعات و مرور عملكرد آقاي محتشمي‎پور، قضاوت در مورد عملكرد ايشان را به خوانندگان واگذار مي‎كند