مستمع بايد به اعتراض برخيزد

گفتوگو با ماشاا... عابديفرد، ذاکر اهل بيت و پيشكسوت مناجاتخواني

حميد محمدي محمدي

سحرگاه همان پنجشنبهاي كه براي اولين‎بار او را در منزلي حوالي خيابان ايران ديدم، دانستم كه اهل يك گفتوگوي فانتزي با فيگورهاي مخاطبپسند نيست. تكيه داده بود به پشتي حسينيه و براي چند نفري كه آمده بودند تا بعد از نماز صبح، توسلي پيدا كنند، زيارت عاشورا ميخواند. سر از سجده كه برداشتيم، بيحاشيه سروقت دعا رفت و خيلي زود، مجلس را تمام كرد.حاج ماشاا... عابديفرد، مردي كه از سال 1366 در مسجد شهداي تهران دعا ميخواند و مداحي ميكند، سرانجام پذيرفت كه يكي ديگر از معدود گفتوگوهايش را با «پنجره» انجام دهد و از سالهاي دور و شيوه دعاخواني و مداحي در يك دوره تقريبا نيم قرن گذشته سخن بگويد؛ از مسجد امينالدوله و آقاسيدعلي ميرهادي، استادش در مناجاتخواني، تا پيروزي انقلاب و سالهاي پس از آن كه دعاخواني گسترش يافت و شكل تازهاي به‎خود گرفت.مرد ميانسال با آن عباي آشنا، لحن آرام و كلمات اختصاصي، پيش از اين، معلم و مدير يك مدرسه بوده و اكنون، بسياري از دوستدارانش خود را نه يك شنونده كه شاگرد او ميدانند. به قول خودش، لابد به اعتبار حرفهايي است كه گاهي لابهلاي دعا و مناجات به زبان ميآورد.حاج ماشاا...، البته نوحهخواني صاحبسبك است كه از گذشته كلاسهايي براي آشنايي مداحان نوپا با آداب مداحي و نيايشگري برگزار كرده است. علاوه بر اين، او از استادان كلاسهاي آموزش مداحي هيئت رزمندگان اسلام نيز هست كه مخاطبانش را با شعر و شيوه كارش آشنا ميكند.پيش از اقامه نماز ظهر در مسجد فائق، يگانه مردي كه اغلب به دعاخواني مشغول است، حاج ماشاا... است. اوست و يك جلد مفاتيحالجنان و زمزمههايي كه زير گنبد مسجد، هيچ انعكاسي ندارد. تنهاي تنها مينشيند به دعا. تا اين‎كه يك‎روز ما اين خلوت را به هم ميزنيم.

شما ارادت ويژهاي به سيدعلي آقاي ميرهادي، به‎عنوان استاد خودتان داريد. مايلم از همان مقطعي كه او در تهران دعا ميخواند، شروع كنيم و به امروز كه حال و هواي ديگري در مجالس دعا و مناجاتخواني حاكم است، برسيم.

اساسا مناجات و نيايش با خدا از خلقت انسان آغاز ميشود. دعا و مناجات، امري فطري است و با سرشت آدمي همراه. در قرآن كريم، نمونههايي از مناجات حضرت آدم(ع)، اولين مخلوق و اولين پيامبر و ساير انبياء آمده است. بنابراين ابتداي مناجات و دعا با خلقت انسان مصادف است. اما مناجاتخواني در سالهاي اخير با پيروزي انقلاب نضج گرفته و گسترش يافته است. قبل از آن، مجالس ذكر، دعا و نيايش برگزار ميشد، اما به نسبت جمعيت آن زمان، بسيار كم و محدود بود. در يك قرن پيش، مرحوم آيتا... ميرزا محمدعلي شاهآبادي، استاد امام راحل، مجلس دعا و مناجات برگزار ميكرد. او شبهاي جمعه، يكي دو ساعت قبل از اذان صبح در مسجدي كه نماز ميخواند، دعاي كميل را زمزمه ميكرد و تعداد كمي همراهياش ميكردند. بعدها، مرحوم شيخ محمدحسين زاهد در مسجد امينالدوله، اين سنت را پي گرفت كه قبلش همين برنامه را در مسجد جمعه داشت. او در سي شب ماه مبارك رمضان برنامه دعاخواني و نيايش به درگاه خدا داشت، اما اگر ميخواستيم پي محفل مناجات بگرديم، همين يك مجلس را مييافتيم. در همين مجلس و در كنار شيخ زاهد، سيدعلي آقاي ميرهادي، مختصري مداحي ميكرد كه بعد از فوت او، خود ميرهادي مسئوليت برگزاري مجلس دعا را به‎خصوص در شبهاي ماه مبارك رمضان به عهده گرفت. مردم تهران در آن سالها فقط مجلس مناجات و دعاي سيدعلي آقاي ميرهادي را در مسجد امينالدوله در محله مولوي ميشناختند و جاي ديگري سراغ نداشتند. در سراسر تهران، هيچ مجلس دعا و مناجات شبانهاي نبود، که اگر بود، مخفي و با نفرات كم به‎طور خصوصي برگزار ميشد. ميرهادي ميخواند و جمعيت كمي دور تا دور مسجد نشستند. از خصوصيات دعاخواندنش، اين بود كه حتما هر شب به بهانهاي يادي از استادش ميكرد. وقتي انقلاب پيروز شد، محافل و مجالس ديني به‎مرور مخصوصا در تهران گسترش يافت كه از جمله آن، مجالس دعا و ذكر بود. براي اين‎كه انقلاب ما يك انقلاب اسلامي بود و باعث رونق نيايش و دعا شد. كم كم مسجد امينالدوله از جمعيت مالامال شد و همين افرادي كه امروز مجلس دعا دارند، به آن‎جا ميآمدند. اين مسجد در آن روزگار، محفل مهمي شده بود. من هم در دوره دانشآموزي و از زمان حكومت طاغوت در آن‎جا ميخواندم كه همپاي انقلاب، در حوزه كارهاي فرهنگي در آموزش و پرورش وارد شده بودم. در آن سالها گاهي بعد از سيدعلي آقا ميخواندم. وقتي جنگ شروع شد، به مجالس دعا احساس نياز بيشتري پيدا شد و مجالس دعا رونق بيشتري گرفت. باز همان مسجد و مجلس، جمعيت بيشتري به‎خود ميديد. اين مجلس در شبهاي ماه مبارك رمضان ادامه داشت. آقاي ميرهادي همين يك جلسه را داشت و در همان مسجد بود. البته در دهه دوم صفر هم مجلس زيارت عاشورا داشت كه در منزل آقاي لباني اجرا ميشد. اين برنامهها تا كشيده شدن جنگ به شهرها و بمباران مردم ادامه يافت. از وقتي كه تهران زير موشكباران قرار گرفت، مجالس مداحي، وعظ و خطابه و دعا تعطيل شد. همه نگران بودند كه مردم در حملات هوايي صدمه ببينند. اما در همان سالها، يك مجلس تشكيل شد و دوستان مسجد شهدا با اصرار فراوان به من گفتند كه در آن دعا بخوانم. اين مجلس در زيرزمين مسجد، يعني پناهگاه آن تشكيل شد؛ جايي كه همسايههاي مسجد در آن استراحت ميكردند. اولين مجالس دعاخواني مسجد شهدا در همان پناهگاه تشكيل شد و مردم به‎خوبي از آن استقبال كردند. چند وقت پس از آن، مجلس ادامه يافت تا اين‎كه جنگ تمام شد و دوباره مجالس زيادي راه افتاد. اصرار كردم كه سيدعلي ميرهادي بيايد و دعا را بخواند، اما قبول نكرد و سال بعد از پايان جنگ، به فاصله كمي از ارتحال امام(ره) او هم از دنيا رفت. الان در سطح كشور مجالس دعا زياد شده و مردم هم به‎خوبي استقبال ميكنند كه به گمان من، اين شور و گستردگي به بركت انفاس قدسي امام و خون شهداست.



براساس گفتوگوهاي قبلي، شما معتقديد كه مناجاتخواني با مداحي تفاوت دارد و البته هيچكدام نبايد به‎عنوان شغل و حرفه انتخاب شود. اما با گسترش مجالس مناجات، آيا نياز به تربيت دعاخوان نداريم؟

دعاخواني و مديحهخواني دو مقوله جداگانه هستند و به اعتباري، قابل قياس نيستند. اعتبار هرکدام هم اين است كه مداح و مديحهخوان، نهايتا اشعار برجسته يك عالم ديني مثل آيتا... غروي كمپاني را ميخواند. اما محتواي دعا، مفهومي است كه از زبان معصوم نقل ميشود. دعاي كميل از حضرت امير(ع)، ابوحمزه از امام سجاد(ع) و دعاي افتتاح به اعتباري از زبان امام زمان(عج) نقل شده است. اميرالمومنين‎(ع) با هيچ‎كس قابل قياس نيست، بنابراين حرف او با شعر يك انسان غيرمعصوم تفاوت اساسي دارد. براي همين، دعاخواني بسيار بالاتر از مداحي است؛ نه اين‎كه دعاخوان بالاتر از مداح باشد. بر همين اساس، دعاخوان بايد ويژگيهاي خاصي داشته باشد و به اهل‎بيت‎(ع) نزديكتر باشد. به اعتقاد من، اكنون كه مجالس دعا رو به افزايش است، يك مداح خوب بايد بتواند دعاها را هم خوب و صحيح بخواند و محتواي آن را متوجه بشود. خوب است كه او با زبان عربي آشنايي حداقلي داشته باشد. اين‎كه گفتهام كسي به‎عنوان شغل، نبايد برود مداحي يا مناجاتخواني كند، معنياش اين است كه نبايد يك نفر به اين نيت برود دعاخواني ياد بگيرد كه نصف‎شب مردم را جمع كند و برايشان دعا بخواند. اين، بنايي است كه خشت اولش كج گذاشته شده است. علماي اخلاق حتي ظريفتر از اين نظر دادهاند. افرادي مثل امام(ره) ميفرمايند که اگر بروي حديثي را ياد بگيري كه به ديگران ياد بدهي، فايده ندارد. چون از درجه خلوص خارج ميشود، بلكه براي عمل كردن خودت بايد ياد بگيري. حالا اگر به ديگران ياد دادي، خوب است. مداح بايد دعاها را بلد باشد، نه به‎عنوان اين‎كه مردم را جمع كند، بلكه اگر وظيفه ايجاب كرد، به‎عنوان تكليف اثر خودش را بگذارد. اين كار با شغل شدن مداحي يا دعاخواني فرق دارد. اگر يك مداح بگويد، شيفته امام حسين است و حالا كه شيفته اوست، به شرطي ميخواند كه فلان مقدار پول به او بدهند، با آموزههاي اهل‎بيت(ع) مغاير است. اگر شيفتهاي، نبايد اين كار را بكني. البته اين حرف من به آن معنا نيست كه اگر كسي مداحي كرد و هديه دادند، نگيرد، بلكه مداح يا دعاخوان نبايد با قيد و بند پاكت كار كند. وظيفه مستمعين و مجلسگردانها هم چيز ديگري است. اگر كسي خدمتي كرد، بايد ارزش آن را بدانند. اگر قرار است واعظ، سخنراني كند، بايد وقت بگذارد و كتاب بخواند. مداح هم بايد مطالعه كند و شعر خوب پيدا كند. دعاخوان هم بايد روي صحت قرائت دعا كار كند.



مرز مشخصي بين مداحي و دعاخواني ترسيم كرديد، اما به گمانم ما بايد مناجاتخوانان زبدهاي براي اين همه مراسم دعا در كشور آماده كنيم كه شايد فراتر از مداحي باشد. كلاسهاي آموزش مداحي هم كه عمدتا كاسبكارانه و تجاري شده است؛ در چنين شرايطي چه بايد كرد؟

موافقم كه قدم موثري برنداشتهايم، اما همچنان بر كار كردن مداحان روي دعاخواني پافشاري ميكنم. آن‎ها موظف هستند كه دنبال شعر خوب بروند و دعاها را هم خوب ياد بگيرند. چون آن‎ها عمدتا قرآن ميخوانند، پس دعا را هم بايد ياد بگيرند. به بيان امام راحل، دعا، قرآن صاعد است. قرآن از آسمان نازل شده و دعا از زمين به آسمان، از طريق ائمه صاعد ميشود. اگر مداحان، قرآن را خوب ياد بگيرند، دعا را هم خوب ياد ميگيرند. بنابراين، بايد در محافل قرآني شركت كنند و قرآن را صحيح بخوانند. نبايد به‎عنوان اين‎كه من ميخواهم دعاخوان بشوم، بروم دنبال اين كار. به‎عنوان يك مسلمان بايد بنشينم گاهي دعاي كميل، زيارت عاشورا و دعاي ابوحمزه يا افتتاح بخوانم. حالا اگر در جايي نياز شد و فنون مناجاتخواني را ياد گرفته بودم و خدا مقدر كرد كه در جمع بخوانم، با يك آمادگي ميخوانم.

مهمترين شاخصه شما، معلمي و آموزاندن است. خيلي از افراد، خودشان را شاگرد شما ميدانند؛ در حالي‎كه دعاخوان و روضهخوان هم نيستند. شخصا براي تربيت كساني كه توان اداره كردن يك مجلس دعا را داشته باشند، چه كارهايي كردهايد؟

از سالهاي معلمي، كلاسهاي درس من، خالي از سفارش و يادآوري نبوده است. بالاخره با اشارات و كناياتي دانشآموزان را با نيايش آشنا ميكردم. همين برنامههاي عمومي هم به تعبيري خالي از درس و بحث نيست. زماني ما پاي دعاخواني ميرهادي ميرفتيم و به‎طور طبيعي استفاده ميكرديم. او شخصا هيچ كلاسي نداشت كه عدهاي را به‎عنوان آموزش دعاخواني دور هم جمع كند. همه كساني كه ادعاي شاگردي او را ميكردند، فقط ميآمدند پاي دعاي او مينشستند. در مجلس ما هم ميآيند و به‎طور طبيعي، نكاتي در آن‎جا مطرح ميشود. در كنار آن مجالسي داريم كه نكتههاي اخلاقي درباره مداحي و دعاخواني گفته ميشود و به كمك دوستان، كارهايي درباره شعر و شعرخواني انجام ميدهيم. اخيرا كلاسهايي از طرف هيئت رزمندگان برگزار ميشود كه چند دورهاش گذشته است. در اين كلاسها موضوعات مقتل، تاريخ اسلام، دستگاههاي موسيقي، شعر و شاعري و آداب مداحي گفته ميشود كه يك گوشهاش را به عهده من گذاشتهاند تا در باب آداب مداحي و دعاخواني صحبت كنم. قرار است تقريبا تمام كساني كه استعداد مداحي و دعاخواني دارند، در اين برنامه پوشش داده شوند كه گمان ميكنم گامهاي موثري برداشته شده است. اين كار، تقريبا شبيه آموزشهاي آكادميك است.



شما از جمله كساني هستيد كه معتقديد دعا بايد خالص و بيحاشيه خوانده شود، اما الان طيفي از نسل جوان ما به‎دنبال شور و هيجاني هستند كه در سبكها و شيوههاي جديد تعريف ميشود كه ناگزيريم آن را به‎عنوان يك پديده در اين حوزه بپذيريم. با اين نوگراييها موافقيد؟

تغيير در اصل سبك و شيوه مداحي، اتفاقي طبيعي است. كسي نميگويد فقط بايد شيوه هشتاد سال پيش را اجرا كرد. اگر بگوييم سبك جديد به‎كار نبريد، حرف پسنديدهاي نيست. ما هم كه ميخوانيم نسبت به پنجاه سال پيش جديد هستيم. آن‎ها هم نسبت به پنجاه سال قبلتر جديد بودهاند. بنابراين، اصل اين‎كه جديد بخوانيم، ناصحيح نيست، منتها در چگونگياش بحث است. گاهي سبكهاي جديد از محتوا خالي است. قديم هم اگر اين‎طور ميخواندند، خلاف بود، حالا هم هست. اگر سبك جديد، داراي شعر پرمحتوا و صحيح باشد، خوب است. نبايد سبكها متعلق به مجالس لهو و لعب باشد. علما هم مخالفند و موضع دارند. مقام معظم رهبري بارها فرمودهاند كه اگر سبكها طاغوتي و مغاير با اهداف و مشي اهل‎بيت‎(ع) است، نبايد خوانده شود. بنابراين ما درباره محتواي مداحي حرف داريم. در شعر و شاعري، دامنه كار وسيع است. رهبري فرمودهاند، مداحان جوان محتواي كارشان را به يك شعرشناس نشان بدهند. نه هركس هر شعري را خواست بخواند. برخي محافل واقعا اشكال شرعي ندارد، اما از نظر سطح، پايين است. يكي از مداحان به رهبر فرزانه انقلاب گفته بود كه مردم اين‎طوري ميپسندند. آقا گفته بودند، شما شعرهاي خوب بخوانيد تا آن‎ها بالا بيايند. اگر اين نكته رعايت بشود، خيلي از مشكلات ما برطرف ميشود. معمولا سبكهاي سنتي، روح بهتري دارد و محتواي غنيتري در آن‎ها پيدا ميشود. اتفاقا ميبينيد كه اين سبكها دوباره دارد رو ميآيد.

آن‎چه ارزش دارد، گريه و عزاداري براي امام حسين(ع) است. گاهي يك مجلس، يكي ـ دو ساعت وقت مردم را ميگيرد، اما خالي از روضه و سوگواري است. مداح، شعري ميخواند كه براي خودش عشقبازي كند و از اهل‎بيت(ع) و معارف آن‎ها چيزي نميگويد. استاد شهيد ما، حجتالاسلام شيخ محمود غفاري، آدم مبارز و اهل اشك و عزاداري بود. گاهي نكاتي را به من ميگفت. شعرهايي ميخواندم كه محتوايش اين بود كه ما عاشق كربلا و نجفيم. ميگفت: اين‎ها براي عزاداري و مرثيه نيست. براي همين سينه نميزد. الان محافل ما از عزاداري و مرثيه خالي است.



به بيانات رهبري اشاره كرديد. اين‎كه مداحان جوان به افراد شعرشناس مراجعه كنند. در شرايطي كه افرادي از نسل مرشد نصرا... خاضعين، مرشد اسماعيل مهجوري يا آخرين نفر از آن دسته افراد مثل احمد صالح، ديگر تكرار نشدهاند كه حوصله، وقت، انرژي و توان آموزش مداحان جوان را داشته باشند، چه بايد كرد؟

ديد من اين است كه بعد از انقلاب از همه جهت اوضاع و احوال بهتر از گذشته است. حتي از جهت مداحي كه بحث ماست. مداحي امروز به‎مراتب برجستهتر از مداحيهاي زمان قديم است. مداحان امروز هم در مجموع از جهت خصوصيات مداحي برتر از مداحان زمان قديم هستند. البته استثنائاتي هست. دليل اين ادعاي من، نمونههايي است كه در دسترس همه ماست. دليل مهمتر، قرآن است. ميفرمايد: «مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ الله عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» (هر حكمى را نسخ كنيم يا آن را به [دست] فراموشى بسپاريم، بهتر از آن يا مانندش را مى‏آوريم؛ مگر ندانستى كه خدا بر هر كارى تواناست؟)

كلاسها و محافلي در سراسر كشور برگزار ميشود كه يك طرفش آموزش، استاد و كلاس است، يك طرف هم شاگرد است و نميشود مجبورش كرد. رهبري در طول بيست سال كه مداحان در سالگرد تولد حضرت زهرا(س) به ديدار ايشان ميروند، تمام مطالب را گفتهاند. بايد اين حرفها را شنيد. اين‎كه شعر را بايد به آدم كاربلد نشان بدهند، شاگرد بايد اقدام كند. اگر او نرفت، ديگران مقصر نيستند. مستمع هم بايد جلوي اين ضعف و نقصان را بگيرد. بايد از مداح مطالبه كند و بپرسد كه اين چه شعر يا نوحهاي بود كه خواندي. يا طوري از آن استقبال كند كه نشان دهنده اعتراض باشد؛ به‎گونهاي كه مداحان ضعيف خودشان را جمع و جور كنند. آن‎چه بايد گفته شود، افراد مختلف در زمانهاي گوناگون و در جاهاي متعدد گفتهاند. منتها گيرايي كم بوده است. يكي از دلايلش اين است كه جوان ميبيند با اين شعرهايي كه ميخواند، عدهاي دورش جمع ميشوند. اگر اين شعر و سبك را كنار بگذارد، ممكن است جمعيتش كم شود. براي همين، دست به تركيب كارش نميزند. مستمعين بايد بيدار بشوند و نبايد وقتشان را پاي هر منبر و روضهاي بگذارند. همان مرشد اسماعيل را كه شما ميگوييد، بسيار اهل تقوا، وارستگي و مراقبه بود. يادم هست در مجلسي تا قرار شد سيدجواد ذبيحي، مداحالسلاطين بخواند، او و مرشد باقر معماري حاضر نشدند پاي منبرش بنشينند، چون ذبيحي، مداح دربار بود و دست آخر شاه را دعا ميكرد.



فضاهايي كه در سالهاي اخير به‎وجود آمده، موجب بيان نظرات سياسي در مجالس دعا و مداحي از طرف مداحان و مناجاتخوانان شده و حتي به اتخاذ موضع سياسي آنان انجاميده است. درباره ورود مداحان به حوزه سياست چه نظري داريد؟

همان‎طور كه بزرگان ديني ما از جمله امام(ره) گفتهاند، ديانت از سياست جدا نيست. بعد از پيروزي انقلاب، اين‎كه يك روحاني گوشهاي اختيار كند و كاري به كار نظام نداشته باشد، كم‎كم به فضيلت تبديل شده بود كه امام گفت، اين قضيه، فضيلت نيست. پيامبر و امامان ما به سياست كار داشتند و قرآن، يك كتاب سياسي است. ميگويد: با كفار مقاتله كنيد. اما جواب شما؛ اصل اين‎كه مداح، روحاني و دعاخوان از سياست جدا باشد، صحيح نيست. بايد در اين وادي حضور داشته باشند. منتها از هركس يك توقعي دارند و از او حرفي را ميخرند. از مداح جهتدهي و خطدهي را معمولا نميپذيرند. او را به‎عنوان يك روضهخوان قبول دارند. آن‎ها بايد جهتدهي كلي داشته باشند و وارد جزييات نشوند. خط كلي را بگويند و مخاطبشان را به طرف حمايت از رهبري و نظام جمهوري اسلامي سوق بدهند.

اگر خلاف اين عمل كنند، حتي ممكن است مستمعين عكس آن را رفتار كنند. اگر انتخابات است، بايد مردم را به شركت در رأيگيري و فرمايشات مقام معظم رهبري سوق بدهند. اگر زماني مداحي بالاي چارپايه ميرفت و شاه را دعا ميكرد، تمام مردم با او مخالف بودند. حالا اگر كسي مقيد باشد كه يك نفر برود بالا نه به جمهوري اسلامي كاري داشته باشد، نه رهبري را دعا كند و نه از شهدا ياد كند، خلاف خواسته جامعه است