ملاقات‎هايي با او/کاظم رستمي

يک

سيد ضياءالدين شفيعي شاعري است توانا با زاويه ديدي مجرد و خاص به مفاهيم و پديده‎ها. شفيعي به‎لحاظ شخصيت و خلقيات فردي هم انساني متمايز و خاص است. خصوصياتي که معمولا در جماعت شاعر، يک‎جا جمع نمي‎شوند؛ مثلا به‎شدت جدي، منظم، سحرخيز و در کارها دقيق و وقت‎شناس است طوري‎که خيال مي‎کني با يک نظامي طرف هستي و از سوي ديگر شاعري به واقع قوي و قدرتمند است و اهل نشست و گفت‎وگوهاي جذاب و شاعرانه! نکته‎ ديگري که شخصيت جناب شفيعي را فوق‎العاده متمايز مي‎کند، توانايي و خلاقيت او در مسايل اجرايي و طراحي جشنواره‎ها، بنيانگذاري شب هاي رمضان، برنامه‎هاي صبحگاهي و زنده تلويزيوني که ايده‎اي شد براي طراحي و توليد برنامه‎هايي از قبيل صبح‎بخير ايران و... . کارنامه موفق او در حوزه نشر، به‎عنوان ناشري که اگر نگوييم صد در صد خصوصي است، بايد بگوييم بسيار کمتر از ديگران از مواهب دولتي بهره برده، وجه ديگري از شخصيت سيد ضياءالدين شفيعي است که نگارنده در جماعت شاعر، نديده و يا کمتر ديده است.



دو

بپردازيم به شعر و زبان شعري شفيعي؛ تولد و رشد در خانواده‎اي روحاني و تنفس در حريم خراسان و هواي گيلان و تداوم سير و سلوک در فضاي پايتخت و همراهي با کاروان شعر انقلاب، از او شاعري ساخته با زباني سخته و فخيم که همچون شخصيتش خاص و متمايز است و به تحقيق شعر او را جزو شعرهاي به شدت قابل اعتنا و برجسته اين حوزه کرده است.شعري که حتي رند عالم‎سوزي چون ميرشکاک را وادار به تحسين مي‎کند، نبايد دست‎کم گرفت. او را شاعري آييني و متعهد مي‎شناسيم که در قالب‎هاي مختلف و متفاوت، تجربه‎هاي خوب و گاه درخشاني دارد. «رؤياي هشتم» او اگر به درستي خوانده شود يکي از بهترين و درخشان‎ترين نمونه‎هاي شعر آييني است.



سه

شيعه يعني ولايت و ولايت موهبتي است خاص که پس از سلوک در مراحل وحشت به دست مي‎آيد و آنان‎که اين وحشت را ندارند و ندانند، لاجرم از ولايت خاصه هم بي‎نصيبند و در ولايت عام و شيعگي عام خواهند ماند.وحشت از وحدت که وحشتي است عظيم، آن‎گاه که خود را تنها مي‎يابي و هيچ در بي‎انتهايي وجود؛ و بعد فرار از وحدت به کثرت و وحشتي عظيم‎تر، که تنهايي و وحشت کثرت، بسيار بزرگ‎تر از وحشت وحدت است...

تنها درک حضور و حشور در اين تنهايي حقيقي انسان است که وحشت عظيم وگريه‎هاي اليم آدم ابوالبشر را در ذهن انسان زنده مي‎کند و بازت مي‎گرداند به صحراي توبه آدم تا محرم شوي براي تنها امين امن الهي يعني ولايت. اين اجمال معما را با بيتي از فرزانه مجنون (خواستيد، بنويسيد استاد ميرشکاک) تمام مي‎کنم:

وحشت از آيينه‎هاي روبه‎رو را مي‎شناسم

رو نياوردن به سوي گفت‎وگو را مي‎شناسم

چنين ولايتي است که اگر آن را نوشداروي سهراب جان انسان کنند، شيعه بودن او خاص مي‎شود. شيعه‎اي که عشقش جنون آسا، چنگ زدنش چون غرق‎شدگان، ايمانش عاشقانه و هيبت و صلابتش نه حيدري - که کسي را آن مايه وجودي، جز حضرت صديقه طاهره(س) نيست - بلکه چون خميني کبير، صلابتش مي‎شود. اين اجمال را هم رها مي‎کنم تا برسم به اين‎که تنها دروازه ورود به اين وادي، مرگ‎آگاهي است و مرگ‎آگاهي براي انسان رباتيک عصر مسخ انسانيت در مدرنيته بوزينگان که تنفس در شهر مرگ مي‎کند، مرگ را دم مي‎کشد و بازدم مي‎کند و در مرگ زندگي مي‎کند، چيزي نزديک به محال است. در اين حالستان غفلت‎زاي غافل‎پرور که خب به نگارنده هم بسيار خوش مي‎گذشت، دو سال پيش بود که کتابي به دستم رسيد که بازهم چرت نازنين مرا يک هفت روز پاره کرد و اندکي اسير وحشت شدم:

چون سايه‎، اي همسايه، همراهي اگر با من

خود را اسير وحشت بي‎انتهايم کن

يوسفعلي ميرشکاک

عنوان کتاب «من مرگ را او خطاب مي‎کنم» است و به‎جاي مقدمه يک بيت از عبدالقادر بيدل دهلوي است با يک توضيح و آن اين‎که:

از او مي‎خواهند که معجزه شاعري‎اش را نشان بدهد و بيتي بگويد که بتواند تا هميشه ادامه پيدا کند، بي‎آن‎که قواعد شعر در هم بريزد. بيدل هم بلافاصله مي‎گويد:

نشانت مي‎دهد هر دم به انگشت عصا پيري

که مرگ اين‎جاست يا اين‎جاست يا اين‎جاست...

سخن کوتاه مي‎کنم و « سه ملاقات با او» را که از همان سنخ ياد شده هستند با هم مي‎خوانيم:

الا کلنگ / تاب / و سرسره‎اي غافل / او تنها همبازي من است / حتي اگر پارک / از مردم جهان پر باشد



ماه / و حتي خورشيد / بي‎درنگ / - در آغوش او - / خاموش مي‎شوند، / من / چگونه اين‎همه سال / هنوز روشنم؟!



اگر قيامت شد / تعجب نکنيد / او / به رييس‎جمهور قول داده است / فردا / همه‎چيز / عوض خواهد شد

من مرگ را.../مژگان عباسلو

«من مرگ را او خطاب ميکنم» مشتمل بر سي روايت شاعرانه از ديدار با مرگ است بکر بودن موضوع مورد انتخاب شاعر -ديدار با مرگ- در کنار روايتي ديگرگونه و جز آنچه همواره پيرامون مرگ شنيده و خواندهايم، تصوير تازهاي از تصور همنشيني و ديدار بيواهمه با مرگ به خواننده ميدهد

شيوه به‎کار رفته در بيان ديدارها به‎شکلي است که خواننده خود را در منظري تازه و ناشناخته براي به تماشا نشستن مرگ مييابد و نه فقط از رويايي با «او» دلخور نميشود که «او» را چنان ملموس و نزديک مييابد که با طيب خاطر، تماشاگر تکرار ديدارها و همنشينيهاي «او» در زندگي روزمره شاعر ميشود: از حمام تا آرايشگاه. جاي تعجب ندارد اگر خواننده ناگهان از خود بپرسد: «آيا من نيز هر روز با «او» ملاقات ميکنم و خود خبر ندارم؟»

به‎خوبي مشخص است که ترتيب و تعمد خاصي در چيدمان روايتها در مسير خواندن وجود دارد. به‎عنوان مثال، از همراهيهاي همراه با ترديد و واهمه و حتي اجباري راوي با مرگ در برخي ديدارها:

همين‎طور بايد بروم

تا ته اين خيابان

که غروب شدهاست،

هرچه

سايهها طولانيتر شوند

او به من

نزديکتر خواهد شد.

به‎نوعي اشتياق همراهي و دوستي با مرگ -در ديدارهاي بعدي- ميرسد:

هميشه

برف را که سفيد است

ياس را

و فرشتگان را دوست داشتهام

لابد

لباسي که او

سرانجام برايم ميآورد

به رنگ

همينهاست.

به بيان ديگر، گاه مرگانديشي اجباري اما آگاهانه شاعر در يک روايت جاي خود را به مرگدوستي مشتاقانه در روايتهاي ديگر ميدهد و گاه راوي از اين نيز فراتر ميرود و نشان ميدهد که گوشه چشمي هم به ديدار و دوستي ديگرگونه با مرگ از آن دست که دوستانش تجربه کردهاند - و رشک برميانگيزد - دارد:

شيرينترين لبخند را

به برادرانم

تحويل داد

تا بيپروا عاشق شدند

و من هنوز

يادشان را

با اين عصر تلخ

سر ميکشم.

شيوه روايت در برخي ديدارها جنبه عمومي پيدا ميکند و از آن‎جا که راوي خود را يکي از «ما» - ديدارکنندگان هميشگي با مرگ- ميداند، گاه نيازي به اشارههاي فردي نميبيند:

مسافرخانه

-از ما-

پر بود

صبحانه خورديم

او

يکي يکي

ميزها را حساب کرد.

استفاده تعمدي از ضمير «او»، به‎جاي واژه «مرگ» در اغلب روايتها در خور توجه و تحسين است. استفادهاي که وجه تسميه نام زيباي کتاب را گوشزد ميکند.

در واقع شاعر، با هوشمندي و در ابتکاري قابل تحسين، هم جانبخشي به مرگ را بيتلاش اضافه و به نحو احسن، انجام ميدهد و هم، همراهي راوي و خواننده را با «او» هموار و پذيرش ديدارها را در ذهن خواننده آسان ميسازد به طوريکه کشف گاه و بيگاه ايهامها و کنايههاي دوپهلو درباره «او» در مسير ديدارها - با وجود همه تلخياي که در کشف هر حقيقتي نهفتهاست - براي خواننده لذتبخش و نشاطانگيز است:

جهان تعطيل شد/ و دادگاه/ بينتيجه ماند/کسي نتوانست

شهادت بدهد/ او در همه قتلها / دست داشتهاست!

نکته قابل توجه اين است که شاعر از کشف نفس حضور و ديدار مرگ، اظهار تعجب و شگفتي نمي‎کند و ملاقات با او را نامطلوب و غيرعادي نمي‎داند، هرچند که آن را عادي نيز نمي‎شمارد. درست مثل ملاقات بيمار و عيادت کننده‎اي در بيمارستان:

دستِ خالي

يكشنبه

چهارشنبه

- يا هر روز ديگري

وقتي او بخواهد بيايد

نه به گلفروشي

توجه مي‎كند

نه به وقت ملاقات.

در يکي دو جاي کتاب، شاعر به تعمد و با خلاقيتي شگرف از ضمير«او» استفاده نمي‎کند و درست در اين يک دو جا، تلنگري به خواننده مي‎زند تا از خود ناخودآگاه بپرسد: پس «او» کجاست؟ تا به اين کشف برسد که «او» همواره با ماست، اما ما او را نمي‎بينيم و شايد هم نمي‎خواهيم که ببينيم:

ساحل

شلوغ از مرغهاي دريايي

تنها

تا غروب قدم ميزنم

از من

دو ردپا

باقي ميماند!

کشف اين نکته که شاعر تا غروب با مرگ هم‎قدم بوده است، با اشاره به آن ردپاي ديگر، کشفي لذت‎بخش و البته ترس‎آور و تأمل‎برانگيز است.

از اين دست است روايت چهاردهم، که شاعر باز هم بي‎اشاره به «او» مي گويد:

اتوبوس / هر روز عدهاي را /با خود ميبرد / من/ايستگاهها را پياده /عوض مي‎كنم /وقتي خسته شدم /بايد سوار شوم.

از فراواني زيبايي‎هاي اين شعر، يک همين نام بردن تعمدي از وسيله نقليه روزمره – سوار اتوبوس مرگ شدن - است آن‎هم وقتي خسته مي‎شويم و کنايه‎اي که در «خسته شدن» وجود دارد.

«من مرگ را او خطاب ميکنم» تذکري است به انسان معاصر مرگگريز، تلنگري که شعر معروف مرحوم سهراب سپهري را به ذهن خواننده متبادر ميسازد:

گاه در سايه نشستهاست به ما مينگرد...