جست و جوی دلایل سفر ادوارد براون به ایران در گفت‎وگو با سیدمجید پورطباطبایی

مأمور مخفی حاکم بزرگ برای ترویج بهاییت/ فائقه‎السادات میرصمدی

ادوارد براون چند سال در ایران گشت و گذار کرد و درباره اقوام مختلف ایرانی نوشت. نوشته های او گاهی همراه با بغض است و گاهی از سر دلسوزی. حجت‎الاسلام سیدمجید پورطباطبایی، عضو شورای علمی گروه علوم قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن قم، تقریبا تمام کتاب های براون را مطالعه کرده و قصد دارد کتابی با عنوان خاورشناسی با تکیه بر قرآن‎پژوهی چاپ کند. او براون را از کتاب هایش شناخته و معتقد است ادوارد براون برای تبلیغ و ترویج بهائیت، ماموریت دارد.

ادوارد براون چند سال در ایران گشت و گذار کرد و درباره اقوام مختلف ایرانی نوشت. نوشته های او گاهی همراه با بغض است و گاهی از سر دلسوزی. حجت‎الاسلام سیدمجید پورطباطبایی، عضو شورای علمی گروه علوم قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن قم، تقریبا تمام کتاب های براون را مطالعه کرده و قصد دارد کتابی با عنوان خاورشناسی با تکیه بر قرآن‎پژوهی چاپ کند. او براون را از کتاب هایش شناخته و معتقد است ادوارد براون برای تبلیغ و ترویج بهائیت، ماموریت دارد.



ادوارد براون یک ادیب است یا یک مستشرق؟

با ادوارد براون به‎عنوان یک خاورشناس برخورد کردم. وقتی خواستم رساله یا کتابی با عنوان «خاورشناسی با تکیه بر قرآن‎پژوهی» بنویسم به نام ادوارد براون برخوردم. بخش اول این پژوهش، طرح رویارویی خاورشناسان با قرآن است. نگارش این رساله یا کتاب از سال 1381 شروع شد و بعد از گذشت 8-7 سال و نوشتن 700 صفحه، ادامه دارد و هنوز اصل مطلب در جایی چاپ نشده، اما این نوشتار برکاتی داشت که از دل آن کتابی به‎نام «خاتم عشق»، سیری در تطور ذهنیت خاورشناسان و غربیان درباره سیمای پیامبر (صلی‎الله علیه و آله و سلم) تدوین شد. این کتاب چهار بخش دارد که بخش اول آن، دو جلد 700 صفحه‎ای و آماده چاپ است. بخش‎های دوم تا چهارم هنوز نوشته نشده. در پژوهش‎ درباره خاورشناسان، به ادوارد براون رسیدیم.

رساله «خاورشناسی با تکیه بر قرآن‎پژوهی» را چاپ می‎کنید؟

مطالبی که از دل این پژوهش خارج شده، به‎طور مستقل چاپ می‎شود اما همین نوشته هم ممکن است به شکلی دیگر منتشر شود.

چرا به شکلی دیگر؟ فرم فعلی مشکلی دارد؟

فعلا که کار زمین مانده. با ناظر مرکز فرهنگ، به دلیل حجم زیاد کتاب مشکل داریم. قرار بود رویارویی خاورشناسان و قرآن را در هزار صفحه بنویسم اما وقتی شروع به کار کردم عملا در بخش خاورشناسان قبل از این‎که وارد مباحث قرآنی شوم، 50 صفحه پیش‎بینی ما به 700 صفحه تبدیل شد. این اختلاف‎نظر باعث شد کار متوقف بماند.

بخشی از این پژوهش درباره ادوارد براون است. در همین رساله فصلی به نام خدمات و خیانت‎های خاورشناسان داریم. خیانت‎های خاورشناسان در سه موضوع دسته‎بندی می‎شود؛ پشتیبانی از یهودیان، ترویج بهاییت و سرقت نسخ خطی اسلام. ادوارد براون در ترویج بهاییت نقش داشته.

قبل از بررسی نقش ادوارد براون در ترویج بهاییت، توضیح دهید چگونه پای براون به ایران باز شد؟

«کنت دوگوبینو» در سال‎ 1860 وزیرمختار فرانسه در ایران بود. در مدتی‎که گوبینو در ایران است مطالعات مختلفی می‎کند تا این‎که کتاب «مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی» را به زبان فرانسه می‎نویسد. این کتاب از 1860 تا 1900 به‎دلیل اهمیت مطالعات اسلام‎شناسی در اروپا، هشت بار تجدید چاپ می‎شود و هرکس بعد از گوبینو می‎خواهد درباره اسلام مطالعه کند، خودش را موظف می‎داند حتما این کتاب را ببیند. مترجم، اول کتاب توضیح داده که بخش‎هایی درباره روضه، تکیه و تعزیه و بخشی از ترجمه عربی کتاب را حذف کردم. محتوای این کتاب به‎قدری مسأله‎دار است که مترجم جرأت نکرده نام خودش را پای کار ثبت کند؛ نوشته (م.ف). «مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی» سال 1322 منتشر شده و هیچ مشخصه‎ای ندارد. من هم در کتابخانه آستان قدس آن را پیدا کردم و کپی گرفتم.

ظاهرا گوبینو هم در این کتاب به‎درستی به موضوع مذاهب و فلسفه نپرداخته و در پی تبلیغ فرقه بابیت و بهاییت است؟

بله. 50 صفحه از کتاب 300 صفحه‌ای درباره مختصات اخلاقی - مذهبی مردمان مسلمان آسیایی، اسلام ایران، رسول‎الله (صلی‎الله علیه و آله و سلم) و منشأ و توسعه مذهب تشیع است. و 40 صفحه در بخش دیگری درباره تصوف و فلسفه است. بقیه کتاب به فرقه بابیت و بهاییت می‌پردازد. به‎جای این‎که طبق عنوان کتاب به مذاهب آسیایی بپردازد، مبنا را فرقه بابیت و بهاییت گذاشته و آن را با توضیح و تفسیر مطرح می‌کند. ادوارد براون این کتاب را می‎بیند و تحت تأثیر آن قرار می‌گیرد. وارد ایران می‎شود، مدتی در تبریز می‎ماند و کتاب «نامه‎هایی از تبریز» را می‎نویسد و بعد از آن، مشغول ایران‎گردی می‎شود و کتاب «یک‎سال در میان ایرانیان» را می‎نویسد.

گفته‎های ادوارد براون درباره هدف از سفر به ایران، متناقض است. در جایی خود را شیفته مردم ایران معرفی می‎کند و برای زیارت شیراز! به ایران می‎آید و در جای دیگری، این سفر را تحت تأثیر کتاب گوبینو می‎داند. این تناقض‌ها ناشی از چیست؟

بله. کسانی‎که روی این موضوع کار کردند و نوشته‎های براون را به‎دقت خواندند؛ می‎دانند که خودش در جایی می‌گوید برای دیدن مناطق مختلف، به ایران می‌آید و در کتاب دیگری می‌نویسد: «کتاب گوبینو را خواندم و وقتی دیدم درباره بابیت و بهاییت کار کرده، آمدم ایران که ادامه کارهای گوبینو را درباره بابیان و بهاییان پی‎گیری کنم.»

این جمله را در چه کتابی گفته؟ در معروف‎ترین کتابش، «یک‎سال در میان ایرانیان» هدف سفر به ایران خیلی فانتزی مطرح شده و صرفا علاقه شخصی به شعر و شاعری و خلق و خوی مردم ایران است.

در این کتاب چنین ادعایی کرده که مطالبش بی‎طرف به‎نظر بیاید اما محمدتقی قزوینی درباره آثار براون درباره بهاییت می‎نویسد: «تألیفات استاد براون درخصوص بابیه، دنباله تحقیقات گوبینو و ذیل و متمم آن است و آن مرحوم، جمیع وقایع راجع به این طایفه را که متأخر از عصر گوبینو است و مخصوصا اختلافاتی که بعد از باب بین آن‎ها به‎وجود آمد از انقسام و مخاصمات این فرقه‎ها و روابط میان دولت ایران و عثمانی را جمع کرده و اصل تحقیقات گوبینو که با تمام قدر و قیمت بازهم ناقص بود به‎طور شافی تکمیل کرد به‎طوری که وقایع 70 ساله اول این مذهب جدید را از بدو ظهور در سنه 1260 تا حدود سنه 1330 قمری مفتح، مکمل و بی‎غرضانه مقابل انظار عالمیان نهاد و فصل جدیدی بر تاریخ باز کرد و تاریخ را الی الأبد رهین منت خود گردانید.» از عبارات و الفاظ پیداست که خود محمدتقی قزوینی هم به بهاییت اعتقاد دارد که این‎جور از تلاش‎های ادوارد براون قدردانی می‎کند.

مترجمان و محققان دیگر هم تقریبا با همین ادبیات از براون یاد می‎کنند. مثل مجتبی مینوی.

بله. در جایی مجتبی مینوی درباره بهاییت می‎گوید: «براون پس از سفر به ایران، چند سال به تحقیق و تتبع فرقه‎های مذهبی ایرانی پرداخته و گذشته از کتاب‎ها و مقاله‎هایی که در موضوع‎های ادبی، تاریخی و سیاسی ایران نوشته، چندین کتاب و مقاله نیز در باب فرقه‎های اسماعیلیه، حروفیه، شیخیه و بابیه منتشر کرده است و شاید به وسعت و جامعیت این کتاب و مقاله‎هایی که او درباره فرقه بابیه، ازلیه و بهاییه نوشته؛ در هیچ زبانی از زبان‎های دنیا وجود نداشته باشد. به‎علاوه نسخه‎های خطی تحقیقات شیخیه و بابیه که او جمع کرده بود از حیث کثرت در دنیا بی‎نظیر است. از 468 کتاب خطی و عربی و ترکی متعلق به آن مرحوم که تقدیم دانشگاه کمبریج شده و در آن‎جا برای مطالعه و پژوهش محفوظ مانده، 68 جلد مربوط به این دو فرقه است.» قزوینی و مینوی از ادیبانی هستند که به عقاید براون و شخص او سرسپردگی خاصی دارند.

البته نام ادوارد براون به‎دلیل چند جلد کتابی که درباره تاریخ ادبیات ایران تدوین کرده، هنوز هم مطرح است و در این موضوع مترجمان نقش خاصی ندارند.

بله. در سری کتاب‎های تاریخ ادبیات ایران، براون از صدر اسلام شروع کرده و تا عصر معاصر خودش آمده. متأسفانه هنوز فرصت نکردم تاریخ ادبیات ذبیح‎الله صفا را با تاریخ ادبیات براون مقایسه کنم. ولی به‎نظر می‎رسد بنیان تاریخ ادبیات را همین کتاب ادوارد براون گذاشته و تلاش کرده و کتابی که نوشته باعث شده امثال ادیبانی مثل محمدتقی قزوینی یا مجتبی مینوی اگر گرایش‎های مذهبی و فرقه‎ای هم نداشته باشند در مقابل این اثر مبهوت شوند. متحیر شدند که یک نفر انگلیسی به ایران بیاید و زحمات بسیاری متحمل شود که تاریخ ادبیات مفصلی گردآوری کند.

البته گرایش‎های فکری و مذهبی ادوارد براون، در همان تاریخ ادبیات و تفسیر شعرها هم مشخص است. نمونه‎ای از این گرایش‎ها را سراغ دارید؟

براون در تشریح تاریخ ادبیات دوره صفویه وقتی به علامه مجلسی می‎رسد، به‎شدت به ایشان حمله می‎کند و آثار علامه را مورد انتقاد قرار می‎دهد. یا مجتبی مینوی در کتاب تاریخ و فرهنگ، مقاله مفصلی درباره تشیع دارد که در آن به‎طور کلی بحث این‎که رسول‎الله (صلی‎الله علیه و آله و سلم) بعد از خودش جانشین تعیین کرده و مسأله امامت امیرالمؤمنین (علیه‎السلام) را به‎طور جدی مورد خدشه قرار داده، اما چون لابه‎لای مطالب آن کتاب بوده، زیاد مورد توجه و انتقاد قرار نگرفته. پیش از انقلاب، مینوی بیشتر به‎عنوان یک ادیب مطرح بود، بعد از انقلاب هم کسی نیامد روی آثار این‎ها کار کند و مطالب نادرست را از میان کتاب‎ها استخراج کند و فقط شخصیت ادبی این‎ها بارز شده است.

ادوارد براون در چه مسأله‎ای به عقاید علامه مجلسی حمله کرد؟ اختلاف‎نظر چه بود؟

به‎طور دقیق نمی‎دانم اما کلیت قضیه این بود که در زمان علامه مجلسی، جریان‎های افراطی صوفیه می‎خواستند با تفکرات باطل و منحط خود، اساس مکتب تشیع را به‎خطر بیندازند، تا این‎که علامه مجلسی در این زمینه یک دوره عقاید شیعه را به زبان فارسی نوشت و بطلان عقاید صوفیه را به‎صورت مستدل و متقن بیان کرد. تأثیر این نوشته‎ها و استدلال قوی علامه مجلسی به‎قدری گسترده بود که حتی ادوارد براون انگلیسی همواره نظرات مغرضانه‎ای درباره مجلسی داشت و بارها به او انتقاد کرد.

مقابل تعریف و تمجیدهایی که سیدحسن تقی‎زاده، محمدتقی قزوینی و مجتبی مینوی از ادوارد براون می‎کنند، مرحوم انجوی شیرازی قرار می‎گیرد.

مرحوم انجوی شیرازی به‎طور مستقیم با براون درگیر می‎شود. درست است؟

بله. انجوی شیرازی در مجله نگین سال 1354 مقاله‎ای منتشر می‎کند که جواب براون را می‎دهد. البته در کتاب «سواد و بیاض» ایرج افشار هم درباره این درگیری مطالبی گفته شده. انجوی شیرازی در این مقاله می‎نویسد که ادوارد براون مستشرق شهیر و ظاهرا ادیبی است که مردم از باطن شیطانی کارهای او آگاه نیستند. انجوی شیرازی، تلاش‎های ادوارد براون برای ترویج بهاییت و فعالیت‎های فرقه‎ای او و مقالاتش را لو می‎دهد.

ادوارد براون چه کتاب‎هایی به‎طور ویژه درباره فرقه بابی و بهایی نوشته؟

ترجمه مقاله سیاح تألیف عباس افندی معروف به عبدالبهاء در سال 1891، ترجمه تاریخ جدیدمیرزا علی محمد باب تألیف میرزا حسین همدانی 1893، چاپ متن مقاله سیاح، چاپ متن «نقطه‎الکاف» حاج میرزا جانی کاشانی. در مجله انجمن سلطنتی آسیایی، مقاله‎هایی درباره بابیان، فهرست و شرح 27 نسخه خطی مربوط به بابیه، خاطراتی از شورش بابیان زنجان در 1850 و خلاصه‎ای از فعالیت‎های ادوارد براون در حوزه فرقه بابیت و بهاییت است. البته در کتاب‎های دیگر براون مثل «یک سال در میان ایرانیان» به بابی‎ها و بهایی‎ها توجه شده و کشتن آن‎ها را مظلوم‎نمایی می‎کند و با شرح و تفصیل، جریان دستگیری علی‎محمد باب و اعدام او را مطرح می‎کند و چندصفحه بعد نتیجه می‎گیرد که «این اعدام‎ها کاملا اشتباه بود. و به‎جای وحشت و هراس میان بابیان، موجب تشجیع و تحریک آن‎ها شد و داستان‎های مقاومت دلیرانه و ثبات قدم اعدام‎شدگان، بهترین تبلیغاتی بود که با روشی ماهرانه برای اثبات حقانیت مذهب از طرف رهبران آن به‎کار گرفته شد. بارها اشخاصی را دیدم که بابی‎ هم نبودند و با لحنی تحسین‎آمیز، ماجرای اعدام را برایم تعریف می‎کردند.»