گفت‎وگو با خسرو معتضد محقق و تاریخ‎نویس

علت اصلی حادثه 16 آذر برقراري رابطه مجدد با انگلیس بود

دخالت‎های بی‎مورد سفارت انگلستان در امور کشورمان، مسأله‎ای است که این روزها به یکی از مباحث مهم رسانه‎ای تبدیل شده است. البته دخالت‎های انگلیس در امور ایران، به گواه تاریخ، از ایام گذشته وجود داشته است. بررسی تاریخی دخالت‎های انگلیس در امور ایران ما را بر آن داشت تا سراغ خسرو معتضد (محقق و تاریخ‎نویس) برویم و درباره سوابق این مسأله جویا شویم.



در رابطه با علت اصلی وقوع حادثه 16 آذر سال 32 و اعتراض دانشجویان در این روز توضیح دهید؟ برخی معتقدند که این اعتراض نسبت به ورود «نیکسون»، معاون رییس‎جمهوری آمریکا، به وقوع پیوست ولی عده‎ای دیگر خلاف این نظر را دارند، نظر شما چيست؟

دانشگاه در آن زمان محیط آرامی نبود و ناآرامی‎ها در آن زمان مسبوق به سابقه بود. در سال 1330زمانی که دکتر مصدق در سفر آمریکا بود، حزب توده نفوذ بسیار زیادی در دانشگاه به‎دست آورده بود، چراکه حزب توده اصولا مخالف طبقه متوسط بود، ولی این طبقه به حزب توده روی می‎آورد.

دلیل این مسأله چه بود؟

برای این‎که فقر و گرسنگی و بی‎عدالتی و تبعیض و بیچارگی مردم، شرایطی را پیش آورده بود که شعارهای حزب توده مورد استقبال قرار بگیرد.

حزب توده چه شعارهایی سر می‎داد؟

مثلا حزب توده به مسأله بیمه تأکید داشت یا این‎که می‎گفت زمانی که کارگران زن می‎خواهند زایمان کنند، باید 2 ماه استراحت داشته باشند و در نهایت هم این شعارها به قانون ایران اضافه شد.

لطفا درخصوص حادثه 16 آذر سال 1332 توضیح دهید؟

همان‎طور که اشاره شد در آن زمان حزب توده نفوذ زیادی در دانشگاه تهران داشت و به همین دلیل دانشجویان در برخی مواقع دست به برگزاری تظاهرات می‎زدند. مثلا در سال 1330 به بهانه اخراج چند دانشجو و دانش‎آموز، این عده مقابل مجلس تجمع کردند که این مسأله در نهایت به کشته و زخمی شدن تعدادی از تجمع‎کنندگان انجامید و این مسائل، موقعیت دولت مصدق را به خطر می‎انداخت. لذا باید گفت در سال‎های 1330 تا 1332 دانشگاه تحت نفوذ حزب توده بود،

در خصوص حال و هوای سال‎های 1330 تا 1332 بیشتر توضیح دهید؟

زمانی‎که کودتای 28 مرداد به موفقیت رسید، جوی حاکم شد که به عقیده مردم نوعی آرامش به‎حساب می‎آمد. بر اساس مستندات تاریخی، حوادث قبل از 28 مرداد، باعث به هم ریخته‎شدن مملکت شده بود؛ یعنی روزهای آخر نخست‎وزیری دکتر مصدق، درآمد کشور به صفر رسیده بود، چراکه جلوی صادرات نفت گرفته شده بود و انگلیسی‎ها نفت ایران را در بنادر مختلف دنیا مصادره می‎کردند، دولت هم تحت فشار شدیدی قرار داشت.

کمک آمریکا به ایران در آن زمان چطور بود؟

طبق اصل چهار «ترومن»، آمریکا هر سال 23 میلیون دلار به ایران کمک مالی می‎کرد و این کمک در زمان دولت مصدق هم ادامه داشت.

در خصوص وقایع کودتای 28 مرداد توضیح دهید؟

هرج و مرج، آنارشیسم و به هم‎خوردن مملکت باعث پیروزی کودتا شد. در کل باید گفت که دو عامل باعث وقوع حادثه 16 آذر شد، یکی ورود نیکسون به ایران بود، نیکسون قرار بود روز 18 آذر وارد ایران شود و ورود نیکسون از نظر حزب توده دلیلی بود برای نزدیک شدن ایران به آمریکا و مورد نکوهش قرار گرفت. دومین عامل وقوع حادثه 16 آذر نیز این بود که دولت انگلستان قصد داشت در ایران سفارت تأسیس کند، بدون این‎که مسأله نفت حل شود و همان روزها هم این سفارت‎خانه در ایران باز شد که این مسأله ملیون را ناراحت کرد.

در این خصوص بیشتر توضیح دهید؟

در آن زمان طرفداران مصدق می‎گفتند حالا که ما نفت را ملی کرده‎ایم دلیلی ندارد که انگلیس در ایران سفارت داشته باشد؛ بر این اساس افرادی مانند بقایی و آیت‎الله کاشانی نیز می‎گفتند که دلیلی برای ورود انگلیسی‎ها به ایران وجود ندارد.

در این دوره، از چه زماني رابطه ایران و انگلیس قطع شد؟

مصدق در اواخر سال 1330 کنسول‎ها را از ایران بیرون کرد، چراکه انگلستان 17 کنسول‎گری در ایران داشت که این عده همواره به جاسوسی و اقداماتی از این دست مشغول بودند و بعد از بیرون انداختن کنسول‎ها از ایران چون رابطه با انگلستان راه به‎جایی نبرد، مصدق درب سفارت انگلیس را هم بست که این مسأله با استقبال مردم مواجه شد.

بعد از این مسأله، اوضاع به چه صورت بود؟

در آن سال‎ها این عده از قبرس عملیات جاسوسی علیه ایران را ادامه می‎دادند.

در خصوص رابطه ایران و انگلیس در آن زمان بیشتر توضیح دهید؟

ایران فکر می‎کرد که اگر نفت ایران قطع شود دنیا دچار ورشکستگی می‎شود، ولی این اتفاق نیفتاد، چراکه ایران در آن زمان تنها 32 میلیون تن نفت، تولید و صادر می‎کرد، در حالی‎که تولید دنیا 537 میلیون تن بود و همسایگان ایران مانند عربستان و عراق و کویت این مسأله را جبران کرده و تولید نفت خود را بالا بردند تا دنیا نیازی به نفت ایران نداشته باشد.

از دو عاملی که از آن به‎عنوان دلایل وقوع حادثه 16 آذر یاد کردید، کدام‎یک قوی‎تر بود؟

بازگشایی سفارت انگلیس بدون حل شدن مسأله نفت، دلیل اصلی این حادثه بود.

به‎نظر شما دلیل این‎که علت اصلی وقوع حادثه 16 آذر، ورود نیکسون به ایران اعلام می‎شود چیست؟

متأسفانه تاریخ ما خوب بیان نمی‎شود، چراکه افرادی که بر تاریخ ما مسلط بودند یا فوت کرده‎اند یا به خارج از کشور رفته‎اند و یا این‎که پیر شده‎اند.

به‎نظر شما اقدام دکتر مصدق برای قطع رابطه با انگلستان در آن مقطع مفید بود؟

من با این مسأله مخالفم و از نظر من بهتر بود که این اقدام انجام نشود.

در حال حاضر هم بحث قطع رابطه با انگلیس مطرح است. نظر شما در این خصوص چیست؟

من با قطع رابطه مخالفم، چراکه در حال حاضر تعداد ایرانی‎های مقیم انگلیس از انگلیسی‎های مقیم ایران بیشتر است. البته می‎توانیم سفیر انگلیس را به‎عنوان عنصر نامطلوب معرفی کنیم، چراکه این فرد دخالت‎های بی‎موردی انجام می‎دهد.

در این خصوص بیشتر توضیح دهید؟

مثلا اگر سفیر ایران در انگلستان بگوید که یکی از ایالت‎های این کشور باید استقلال داشته باشد، دولت انگلستان می‎تواند این فرد را به‎عنوان عنصر نامطلوب از انگلیس اخراج کند، لذا زمانی که سايمون گس می‎گوید که حقوق بشر در ایران رعایت نمی‎شود، دولت می‎تواند وی را به‎دلیل تحریک مردم، عنصری نامطلوب معرفی کند.

آیا تاکنون سابقه داشته است که سفیر انگلیس در ایران به‎عنوان عنصر نامطلوب معرفی شود؟

بله، در زمان ناصرالدین شاه آقای «سر چارلز ماری» به‎عنوان عنصر نامطلوب شناخته شد.

دلیل این مسأله چه بود؟

به‎خاطر این‎که این فرد یک زن ایرانی را که خواهرش همسر ناصرالدین شاه بود و همسرش هم فردی فاقد شرف بود، در سفارت نگهداری می‎کرد و گزارش‎هایی هم مبنی بر رابطه این فرد با این زن دریافت شد و به همین دلیل ناصرالدین شاه این فرد را عنصر نامطلوب معرفی کرد.

به‎جز موردی که ذکر کردید، آیا بازهم این مسأله تکرار شد؟

بله، در زمان قوام‎السلطنه و در سال 1325 این اتفاق افتاد. آن دوره انگلستان سفیری داشت به‎نام «سر ریدر بولارد» که این فرد در امور ایران دخالت‎های بی‎موردی می‎کرد. این فرد دو نفر نوچه به نام «ترات» و «گلت» داشت که آن‎ها در جنوب ایران به‎عنوان کنسول فعالیت می‎کردند و همواره عشایر را تحریک می‎کردند و باعث فتنه و آشوب می‎شدند. در جریان حوادث روز 23 تیر آبادان که بین اعراب و حزب توده درگیری رخ داد، «گلت» دخالت‎هایی را انجام داده بود و به همین دلیل این افراد به‎عنوان عنصر نامطلوب شناخته شده و از ایران اخراج شدند. البته یک‎بار دیگر هم یکی از کارمندان سفارت آمریکا که خیلی فضولی می‎کرد از ایران اخراج شد.

در مورد شوروی هم این مسأله سابقه داشت و حتی در زمان تصدی آقای صادق قطب‎زاده و به علت انتشار کتابی که نشان می‎داد سفارت شوروی عوامل حزب توده را بسیج کرده و قرار است این عده کودتایی را به رهبری سرهنگ عباس عطاریان انجام دهند، تعداد زیادی از عناصر سفارت شوروی از ایران اخراج شدند.

آیا انگلیسی‎ها به واقعه 16 آذر سال 1332 واکنشی نشان ندادند؟

خیر، انگلیسی‎ها هیچ‎وقت در خصوص مسائلی از این دست واکنش نشان نمی‎دهند، چراکه آن‎ها بسیار موذی و زرنگ هستند.

بازی تنیس تهران و لندن

8/3/1388

دیوید میلیبند در گفت‎وگو با روزنامه تایمز لندن بیان کرد: من کلماتم را با دقت انتخاب می‎کنم... با توجه به تاریخ انگلیس در ایران، آخرین کاری که من ممکن است انجام دهم، آغاز دخالت در مبارزات انتخاباتی ایرانیان است.

27/3/1388

گوردون براون نخست‎وزیر انگلیس مدعی شد پرسش‎‎های جدی درباره انتخابات ایران مطرح است و رژیم ایران باید به این پرسش‎‎ها پاسخ دهد. اعتراض‎ها مشروع است و نوع پاسخ به آن در آینده روابط تأثیر می‎‎گذارد(!).

31/3/1388

در پی اظهارات مقام معظم رهبری در مورد دخالت‎های برخی کشور‎های غربی در امور داخلی ایران، نخست وزیر انگلیس در یک کنفرانس خبری با اشاره به سخنان مقام معظم رهبری، به خبرنگاران گفت: «انگلیس تا امروز در مورد انتخابات ایران محتاط بوده و نخواسته در مورد موضوعات داخلی ایران دخالت کند.» براون گفت: «ما خواستیم حقوق مردم ایران را برای انتخاب هر کسی که مورد قبول آن‎هاست، رعایت کنیم.»

۱۴/4/۱۳۸۸

بعد از هشدار سایت وزارت خارجه انگلیس به اتباع این کشور، در اسفندماه سال 1387، در خصوص خودداری از سفر به ایران در زمان انتخابات، به خاطر احتمال برگزاری تظاهرات و بروز خشونت‎ها، وزارت خارجه انگلیس اعلام کرد: «این هشدار اقدامی روتین، عادی و معمول بوده که در انتخابات مشابه در کشور‎های دیگر نیز سابقه داشته است.»

17/5/1388

حسین رسام، مسئول بخش سیاسی و امنیتی سفارت انگلیس در ایران، در روز 17 مرداد و در جلسه دادگاه، به ابعاد دیگری از دخالت سفارت انگلیس در مسائل مربوط به انتخابات ایران اشاره کرد و گفت که وظیفه اصلی‎اش در سفارت انگلیس، جمع‎آوری اطلاعات و اخبار مورد نیاز این کشور توسط «مرتبطین» در تهران و شهرستان‎ها بوده است

. 1/6/1388

پس از بازداشت 9 نفر از کارکنان ایرانی سفارت بریتانیا به اتهام نقش داشتن در اغتشاشات پس از انتخابات ریاست جمهوری، نخست‎وزیر بریتانیا این‌گونه واکنش نشان داد: «نتایج انتخابات ریاست جمهوری ایران یک موضوع ایرانی است و هیچ ارتباطی به قدرت‎های خارجی ندارد.»

1/6/1388

واکنش به بازداشت 9 نفر از کارکنان ایرانی سفارت انگلیس: انگلیس دارایی‎های 6/1 میلیارد دلاری ایران در این کشور را بلوکه کرده و سعی دارد با تشکیل یک جبهه اروپایی، ایران را با احتمال فراخوانی سفرای یورو تهدید کند.

7/8/1388

دیوید میلیبند در واکنش به گزارش‎های منتشر شده درباره حکم چهار سال زندان برای حسین رسام اظهار داشت که این حکم یک نمونه دیگر از آزار و اذیت کارمندان سفارت بریتانیا در ایران است که به گفته وی، اقدامی «ناپذیرفتنی» و «عمیقا نگران‎کننده» است.

دیوید میلیبند گفت: «ما با اتحادیه اروپا و دیگر متحدان خود در جهان که همچنان در مقابل این اقدام غیرقابل‎قبول ایران (با ما) ابراز همبستگی می‎کنند، در تماس نزدیک هستیم.»

20/11/1388

سایمون گس، سفیر انگلیس در تهران، در نامه‎ای سرگشاده به یکی از مقامات ارشد مجلس ایران نوشت: انگلیس هرگونه دخالت در امور داخلی ایران را رد می‎کند.

۱6/۱۲/۱388

رابرت گیل، نماینده مجلس عوام انگلستان و نایب رییس اسبق حزب محافظه‎کار این کشور، گفت: باید هم‎اکنون از جریان مخالف نظام جمهوری اسلامی (فتنه‎گران) که رژیم را هدف گرفته‎اند، حمایت کرد.

وی تصریح کرد که «جریان فتنه» هم‎اکنون مهمترین وسیله اعمال فشار غرب علیه ایران است.