فعالیت‌‎های مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و همایش روز جهانی فلسفه در گفت‌وگو با غلامرضا اعوانی

از نظر تا عمل / سید‌حسین امامی

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌‎های مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، برگزاری همایش روز جهانی فلسفه بود، در مورد نحوه میزبانی ایران توضیح می‎دهید؟

میزبانی همایش روز جهانی فلسفه در ایران، نتیجه سعی و تلاشی بود که بنده در مجامع بین‎المللی انجام دادم. وقتی که روز جهانی فلسفه در سال 2002 تشکیل شد، تقریبا همه ساله در ایران و مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، همایش‌‎ها و نشست‌‎هایی برگزار می‎شد، وقتی که روز جهانی مؤلانا بود، یونسکو کنگره یک روزه‎ای را تشکیل داد و دکتر محمد‌علی موحد و بنده در آن شرکت کرده بودیم و اولین مقاله علمی این کنگره را بنده ارائه دادم. بنده از این فرصت استفاده کرده و درباره روز جهانی فلسفه تحقیق کردم و مشخص شد که روز جهانی فلسفه، هر ساله در یک کشور برگزار می‎شود و همه کشور‎های عضو یونسکو هم این روز را به‎طور جداگانه و ملی، برگزار کرده و جشن می‎گیرند. با آقای «پیرسانه» که معاون فرهنگی اجتماعی یونسکو در آن زمان بود، دیداری داشتیم - او تقریبا متصدی برگزاری این کنگره و شخصیتی بسیار علمی بود که دکترای فلسفه و علوم اجتماعی داشت و بسیار قابل احترام بود و سال گذشته در کنگره روز جهانی فلسفه که در روسیه برگزار شد جزو سخنرانان کلیدی بود - از ایشان تحقیق کردم و ایشان گفت که این کنگره را به دو شکل برگزار می‎کنیم: یکی به شکل بین‎المللی و دیگر این‎که همه کشور‎ها به‎صورت ملی، این همایش را برگزار می‎کنند.

از ایشان سئوال کردم که اگر ما تقاضای میزبانی کنیم چه برخوردی با تقاضای ما می‎شود؟ وی گفت شما تقاضای میزبانی بفرستید، بررسی می‎کنیم؛ بنده وقتی به ایران برگشتم شرح مفصلی درباره وضعیت و سابقه و جایگاه فلسفه در ایران نوشتم و برای آقای پیرسانه توضیح دادم که این جریان‌‎های فلسفه، هنوز در ایران حیات مستمر دارد، یعنی به‎صورت مسأله‌محور و نه فقط تاریخی، حیات دارند و ایشان پاسخ دادند که این تقاضا را بررسی می‎کنند و اگر احتمالا تأیید شود در سال 2012 این همایش به میزبانی ایران برگزار می‎شود. بالاخره با رایزنی‌‎های صورت گرفته، تصویب شد که این همایش در ایران برگزار شود و از ما خواستند که موضوع همایش را معرفی کنیم. این اقدامات زمانی بود که ایتالیا برگزار‌کننده همایش روز جهانی فلسفه بود و هنوز ایتالیا که قرار بود در همان سال این همایش را برگزار کند، موضوع همایش را مشخص نکرده بود. در همان سال با حضور بزرگان فلسفه کشور که حدود بیست نفر بودند در حدود سه چهار جلسه، درباره موضوعات مختلف بحث شد تا این‎که موضوع «عمل و نظر» انتخاب شد و این موضوع را با ارسال نامه‎ای به آقای پیرسانه اطلاع دادیم و ایشان هم قبول کرد و گفت موضوع‌اش خیلی خوب و فوق‌العاده است، منتها گفت در این همایش‌‎ها موضوعی را انتخاب می‎کنیم که با زندگی روزمره مرتبط باشد بنابراین موضوع «فلسفه نظر و عمل» با توجه به چالش‌‎های جهان امروز انتخاب و 12 محور هم معرفی و انتخاب شد.

لیست40 نفره‎ای از افرادی که در محور‎های مورد انتخاب، دارای مطالعه بودند از یونسکو گرفته شد، از این تعداد افراد، برای حدود30 نفر نامه ارسال شد و از این افراد هم حدود 10 تا 12 نفر به این همایش آمدند. به اعضای مختلف FISB هم نامه ارسال کردیم و عده‎ای از آن‎‎ها هم آمدند و استقبال کردند. به تمام انجمن‌‎های فلسفه در سراسر دنیا که عضویت FISB را دارند و به همه هیأت‎مدیره‎های‎شان هم نامه نوشتیم و فراخوان دادیم. به انجمن‌‎های بین‎المللی که وابسته به این موضوع بودند نیز نامه نوشتیم و مرتب هم نامه‌نگاری کرده و مکاتبات زیادی در این ارتباط انجام شد. اگر مکاتبات ما را در این دو سال ببینید تعجب می‎کنید! این دعوت‌‎ها، کار دو سال و نیمه بود. همچنین مراکز، پژوهشگاه‎ها، پژوهشکده‎‎ها و دانشگاه‎‎های مختلف با هم همکاری کردند.

چگونه شد که یونسکو حمایت خود از برگزاری همایش روز جهانی در ایران را قطع کرد؟

میزبانی همایش روز جهانی فلسفه کار مهمی بود، ایران چندمین کشوری بود که میزبانی این همایش را به عهده می‎گرفت و مخالفت‌‎هایی از سوی کشور‎های مخالف و حتی از مخالفین ایران در خارج، از همان ابتدا آغاز شد و نامه‎‎های زیادی نوشتند و تبلیغات زیادی انجام دادند. در پارلمان اروپا و روزنامه‎‎های کشور‎های آلمان، فرانسه و آمریکا این مخالفت‌‎ها را بیان کردند؛ از طرف دیگر ما هم در داخل کشور کار را محکم کردیم. از ابتدا همه فعالیت‌‎های ما علمی و فلسفی بود، به‎خاطر عظمت شأن فرهنگ و تمدن و فلسفه ایران، تردیدی در دل راه ندادیم و در حد توان خود از هیچ‎چیز فروگذار نکردیم.

کنش‌‎ها و واکنش‌‎ها، روز جهانی فلسفه را واقعا جهانی کرد، خوشحالیم که ایران نه‎تنها این میزبانی را انجام داد بلکه روز جهانی فلسفه را به عالم شناساند و شأنی پیدا کرد و در آخر کار، مخالفان هم نامه‎‎ها به یونسکو نوشتند و خیلی از عوامل پنهانی هم بر این فضا اضافه شد و رییس یونسکو هم در این اثنا عوض شد و خانمی هم که به‎عنوان معاون یونسکو انتخاب شده بود از این جریان خبری نداشت. دو هفته مانده به برگزاری همایش، ایشان به ایران آمد و اصلا در جریان نبود و به سبب توطئه‎‎های مخالفان، می‎گفت باید تعداد مرد و زن‌‎های سخنران برابر باشد. به هر تقدیر یونسکو همکاری نکرد و بنده فورا نامه‎ای به همه افراد شرکت‌کننده نوشتم و همه از حضور در ایران استقبال کردند. آقای دکتر غلامعلی حدادعادل هم که به‎عنوان رییس این همایش انتخاب شده بودند خیلی کمک کردند و کار‎ها انجام شد و اتفاقا عده‎ای از مدعوین هم که فهمیدند یونسکو این همایش را تحریم کرده، به ایران آمدند و شرکت کردند، حتی از خود مرکز یونسکو هم چندین نفر آمدند. بنابراین با کمال قدرت این همایش بزگزار شد و فقط چند نفر از یونسکو نیامده بودند

فلسفه عطش انسان برای دانستن / دکتر غلامعلی حدادعادل

شما به كشوری سفر كرده‌اید كه با تاریخ كهن چندهزارساله خود، وارث یكی از چند تمدن بزرگ تاریخ بشر است، ملتی كه تاریخ خود را با جوهر عقلانیت و معنویت و خداپرستی و دین‌داری و عدالت‌خواهی و صلح‌طلبی نگاشته است. شما میهمان ملتی هستید كه در دامن خود دانشمندان و حكیمان و عارفان و فیلسوفان و شاعران بزرگی پرورش داده است.

ایران كشوری است كه چراغ فلسفه هرگز در آن خاموش نشده است، چراغی كه امروزه نیز روشنی‌بخش فضای فكری و علمی و معنوی كشور ماست. شما به كشور «ابن سینا» سفر كرده‌اید و او همان كسی است كه بزرگ‌ترین فیلسوف قرون وسطای اروپا، یعنی «سن توماس آكویناس» در كتاب معروف «الهیات» خود موسوم به «سوما تئولوژیكا» (Somma Teologica) بیش از 400 بار با ارجاع به آثار او، از وی یاد می‌كند. شما به كشوری سفر كرده‌اید كه فلاسفه اسلامی امروز آن می‌توانند با افتخار، سلسله استادان خود را با ذكر نام، نسل به نسل و عصر به عصر، بدون هیچ حلقه مفقوده‌ای، تا هزار سال پیش، به گذشته برگردانند. جمهوری اسلامی ایران امسال نیز مانند سال‌های گذشته، روز جهانی فلسفه را جشن می‌گیرد و گرامی می‌دارد و خوش‌وقت است كه امسال جشن روز جهانی فلسفه را با موضوع «فلسفه، نظر و عمل» در سطحی بالاتر و مقیاسی بزرگ‌تر و با حضور ده‌ها شخصیت ارجمند فلسفی از كشورهای مختلف جهان و صدها استاد و دانشجوی فلسفه از دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه ایران برگزار می‌كند.

همه ما می‌دانیم كه بسیاری از مردم كه معنی و فایده رشته‌های مختلف علوم و مهندسی را می‌دانند، وقتی سخنی از «فلسفه» به میان می‌آید، می‌پرسند فلسفه چیست و چه فایده‌ای دارد و فیلسوفان چه می‌كنند و چه می‌گویند؟ در پاسخ به این سؤال می‌توان گفت فلسفه كوششی است برای فرونشاندن عطش انسان برای دانستن، عطشی كه هیچ‌گاه قطع نمی‌شود. اما آن «دانستن» كه فیلسوف در پی آن است، دانستن رابطه یك امر جزیی با یك امر جزیی دیگر نیست كه این روش علم تجربی است. فیلسوف به امور عالم نگاه كلی و عمیق دارد. معنی «دانستن» برای فیلسوف، آگاهی از ریشه و بنیاد و شالوده امور است. فیلسوف، ذهنی ژرف‌كاو و چشمی ژرف‌نگر دارد و می‌كوشد تا از ظاهر امور و اشیاء بگذرد و به باطن آن‌ها برسد. فیلسوف در مطالعه هر امری از امور این عالم و هر شأنی از شئون بشر می‌كوشد تا از شاخه به‎سوی ریشه سیر كند و از نتیجه به مقدمه پی برد و از فرع به اصل برسد. كسی كه به انسان و جهان با چشم فلسفی نگاه می‌كند، چه‎بسا كه در بسیاری از اموری كه عموم مردم، حتی دانشمندان علوم تجربی و ریاضی، آن‌ها را مسلم می‌پندارند، شك كند و بسیاری از آن‌چه را كه دیگران در آن‌ها شك می‌كنند، مسلم بداند.

با این همه، فلسفه را نباید صرفا یك ورزش ذهنی و تفنن عقلی به حساب آورد و فلسفه را نباید یكسره مشتمل بر سخنان تعجب‌انگیز دانست. فیلسوفان بزرگ، متفكرانی هستند كه انسان در كانون توجه آنان قرار دارد و به سرگذشت و سرنوشت انسان می‌اندیشند. ابن سینا فلسفه را «كمال بخشیدن به نفس آدمی» می‌داند، از طریق «تصور امور و تصدیق حقایق نظری و عملی به اندازه توانایی آدمی» و كانت، غرض اصلی از فلسفه خود را یافتن پاسخ این پرسش‌های اساسی می‎داند كه؛ «چه می‌توانم بدانم»، «چه باید بكنم؟»، «به چه‎چیز می‌توانم امیدوار باشم؟» و بالاخره ‌«انسان چیست؟».

اگر در دنیای ما، به فرض كسانی باشند كه معتقد باشند جهان امروز، جهانی به‎سامان است و انسان معاصر می‌تواند با خاطری آسوده در این جهان زندگی كند، پیداست كه چنین كسانی نیازی به فلسفه ندارند. اما همه كسانی كه از جنگ و تجاوز و بی‌عدالتی و ناامنی و خشونت در جهان امروز رنج می‌برند و همه كسانی كه شاهد گرسنگی صدها میلیون نفر و بیماری درمان‌ناپذیر ده‌ها میلیون نفر هستند و از ویرانی بنیادهای اخلاقی و متلاشی شدن بنیان خانواده و بر هم خوردن تعادل محیط زیست احساس خطر می‌كنند، با اضطراب و دلواپسی در پی یافتن علت و علل این همه نابه‎سامانی‌اند. آن‌ها از خود و از متفكران جامعه خود، به صورتی جدی می‌پرسند: كجای كار ما در «نظر» و «عمل» و «رابطه میان نظر و عمل» عیب دارد كه با همه تعریف‌ها و تعارف‌ها، صلح از جهان ما رخت بربسته است؟ آن‌ها می‌پرسند: چرا در دنیای ما فاصله میان «نظر» و «عمل» این همه زیاد شده است و چرا رهبران كشورهای قدرتمند جهان، قول و فعل یا نظر و عمل‌شان با هم نمی‌خواند و حتی عمل‌شان با نظرشان متضاد است؟ چه اشكالی وجود دارد كه در دنیای ما «نظر» حتی آن‌جا كه پذیرفته می‌شود، به عمل منتهی نمی‌شود؟ برای این‌گونه كسان عنوان «فلسفه، نظر و عمل» كه موضوع این همایش است، معنایی عمیق و اهمیتی به‎سزا دارد.

اگر فلسفه كه میدان گسترده تعقل و تفكر و استدلال است، نتواند به انسان برای خروج از این‎همه نابه‎سامانی و آشفتگی كمكی كند، از این همه فكر كردن و سخن گفتن و خواندن و شنیدن و گرد هم آمدن و نشستن و برخاستن چه سودی می‌توان حاصل کرد؟ فیلسوفان ممكن است با هم اختلاف‎نظر داشته باشند و البته كه دارند؛ اما با یكدیگر دشمن نیستند. آن‌ها تلاش می‌كنند با ایجاد فضای مناسبی برای گفت‌وگو، مانع خشونت و دشمنی شوند. اگر مسائل بشر امروز با بحث و منطق و استدلال و تفكر و تعقل حل نشود، مسلما در میدان‌های جنگ و در مجامع رسمی سیاسی بین‌المللی حل نخواهد شد؛ چنان‌كه شصت و چند سال از پایان جنگ جهانی دوم و آغاز تأسیس سازمان‌های بین‌المللی می‌گذرد و از این سازمان‌ها بهره‌ای نصیب دنیا نشده است.

در همایش بین‌المللی ‌«فلسفه، نظر و عمل» این سخن عارف و حكیم بزرگ فارسی‌زبان مولانا را به خاطر بسپاریم كه می‌گوید: «بر اندیشه، گرفت نیست و درون، عالم آزادی است». پس بیایید اندیشه كنیم. بیایید با هم اندیشه كنیم. بیایید برای همه اندیشه كنیم

بخشی از سخنرانی دکتر حداد عادل در مراسم گشایش «روز جهانی فلسفه»

تفکر و سیاست / دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی

فیلسوفان به این جهت که نباید پیش داوری داشته باشند، بهترین گزینه برای گفت‎وگو هستند. البته یک فیلسوف می‎‎تواند معتقد باشد اما باید معتقدات خود را در کناری گذاشته و بعد وارد بحث شود، چراکه با پیش داوری نمی‎‎توان فیلسوف بود.

پرسش و جهانی بودن دو ویژگی برجسته فلسفه است و از بهترین خصلت‎‎های ذاتی فلسفه، پرسش است. کسی که پرسش ندارد فیلسوف نیست، اگرچه تمام کتاب‎های فلسفی را نیز خوانده باشد. بنابراین جایی که پرسش نیست، فلسفه نیست. البته نه هر پرسشی، بلکه باید پرسش، پرسش جدی درباره بنیادی‎ترین مسائل هستی باشد. انسان با پرسش واقعی، وارد گفت‎وگو می‎‎شود و فرد با دیگران و یا با خود می‎‎تواند گفت‎وگو داشته باشد، چراکه مونولوگ نیز نوعی دیالوگ است.

با این وصف کسانی که پرسش بنیادی ندارند فیلسوف نیستند و باید تأکید کنم که در فلسفه، پرسش بنیادی، صرف‎نظر از منافع زودگذر مطرح است.

جهانی بودن را من دومین خصلت فلسفه می‎‎دانم. فلسفه، جهانی است. ممکن است یک سرزمینی در این حوزه بیشتر کار کرده باشد، اما فلسفه، جغرافیا ندارد و به قوم و سرزمینی خاص محدود نمی‎‎شود. برخی می‎‎گویند که فلسفه از یونان آغاز شد، اما من با دلایل قطعی ثابت می‎‎کنم که فلسفه از ایران آغاز شد، چراکه افلاطون تحت تأثیر حکمت ایران بوده است.

ایران و یونان دو تمدن بزرگ بودند که در 2 هزار و 500 سال پیش با این‎که بین آن‎ها سه جنگ خونین به راه افتاد، اما روابط فکری و فلسفی‌شان همواره برقرار بود. در عین‎حال اسلام، تفکر را تقویت کرد و قرآن به‎عنوان برجسته‎ترین کتاب آسمانی، انسان را به تفکر و تدبر خوانده است. ملت ایران در طول تاریخ اهل حکمت بوده و هیچ‎گاه چراغ فلسفه در این سرزمین خاموش نشده است.



اغراض سیاسی در همایش روز جهانی فلسفه

من معتقدم حواشی به‎وجود آمده در مورد برگزاری روز جهانی فلسفه در ایران، آلوده به اغراض سیاسی است. جای این کنگره در ایران است، چراکه ایران مهد حکمت بوده است، نه در برخی کشورها که اصلا نمی‎‎دانند فلسفه چیست. فلسفه یک عالم دارد چون پرسش از حقیقت است و حقیقت یکسان است. اما به‎دلیل جلوه‎‎های لامتناهی که دارد، برداشت‎‎های زیادی از آن می‎‎شود، پس باید از میان آن به یک حقیقت رسید. البته فلسفه راه خود را می‎‎رود و نه پوزیتیویست‎ها و نه اهل دین، هیچ‎گاه نباید به فلسفه دستور دهند و برای آن تعیین تکلیف کنند. کسانی که دم از تغییر جهانی می‎‎زنند، باید بدانند که این امر مستلزم تغییر انسان است. انسان قبل از تغییر دادن جهان، باید خود را تغییر دهد؛ انسانی که تغییر نکرده، هرگز نمی‎‎تواند عالم را تغییر دهد. فلسفه ارتباط فکری مرکب است، یعنی انسان هم با خود و هم با جهان ارتباط دارد. انسان باید هر لحظه خود را تغییر دهد در غیر این صورت مرده متحرک می‎‎شود.

از این حیث، کل عالم مسبوق به یک اندیشه است و هیچ‎چیز بدون اندیشه آفریده نمی‎‎شود. راه گفت‎وگوی درست این است که فیلسوفان (نه فیلسوفان مضاف، چون این فلسفه جهانی نیست) فلسفه مطلق جهانی، گفت‎وگو کنند و راه را به دیگران نشان دهند