گنجی که ما شناختیم / دکتر سید صادق موسوی معاون آموزشی مدرسه عالی شهید مطهری

یک دوره قبل از ما در مدرسه عالی شهید مطهری تحصیل می‎کرد. در واقع او از ورودی‎های اولین دوره این مدرسه جهت تحصیل علوم اسلامی، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بود. در همان سال اولی که ما وارد مدرسه عالی شدیم، شهید گنجی از چهره‎‎های شناخته شده این مجموعه آموزشی بود. به دو جهت؛ نخست این‎که فعالیت اجتماعی و سیاسی وسیعی داشت و نسبت به دیگران و هم‎دوره‎ای‎های خودش (از این جهت) یک سر و گردن بالاتر بود. اتفاقا اکنون که پرونده وی پیش روی من است و به آن نگاه می‎کنم، می‎‎بینم پاسخ‎‎هایی که به سئوالات گزینش آن زمان داده، بینش دقیقش نسبت به انقلاب، صدور انقلاب، نقش روحانیت در انقلاب، توطئه‎‎هایی را که امکان تحقق‎شان علیه انقلاب وجود داشت، نشان می‎‎دهد. لذا در این زمان ما او را جزو نفرات اول در فعالیت سیاسی، که سیاست را توأم با دیانت، و دیانت را همگام با سیاست پیش می‎برد، می‎شناختیم.

این ویژگی اولش بود که باعث شده بود که زودتر از دوستان دیگر مورد شناسایی واقع شود. به همین جهت با چهره‎‎های شاخص انقلاب و بسیاری از شخصیت‌‎های سیاسی در ارتباط بود، با حضرت آیت‌الله یزدی، با آقای دکتر توکلی (نماینده فعلی مجلس)، آقای مرتضی نبوی و... روابط بسیار نزدیکی داشت و آنان هم فراوان هم به حجره او رفت و آمد می‎کردند. جلسات مشترکی هم در راستای اهداف نظام، اهداف انقلاب، حمایت از ولایت فقیه با موضع‌گیری‌‎های سیاسی روز داشت، در شرایطی که هنوز بسیاری از مرز‎های سیاسی چندان مشخص و شفاف نبود. گمان من این است - کما این‎که شرایط امروز ما آن را نشان می‎دهد - شهید جلوتر از زمان خودش به‎لحاظ سیاسی حرکت می‎کرد و پیش قراول بود در رصد کردن بعضی از صحنه‎‎هایی که بعد‎ها برای عده‎ای از افراد پیش آمد.

این یکی از ویژگی‎های مهمی بود که ما در وی می‎دیدیم. به همین جهت، آشنایی ما با این شهید بیشتر در همین راستا بود. یعنی او به‎عنوان فردی آگاه و به‎روز، به ما توضیحاتی می‎داد که مثلا من در آن‎زمان و آن شرایط نمی‎دانستم. خیلی به روز بود و ما را هم به‎سمت فعال شدن در مسائل روز کشاند، مثلا پیگیر بود و می‎‎دانست که روزنامه اطلاعات یک ضمیمه‎ای چاپ می‎کند؛ در زمینه‎های اقتصادی، علمی و سیاسی. آن‎موقع این‎‎ها را جمع‎آوری و آرشیو می‎کرد، در حالی‎که ما اصلا نمی‎دانستیم این مقولات در کار‎های سیاسی یعنی چه. به ما هم توضیح و توصیه می‎کرد، مثلا به من که از نظرش بیشتر کار علمی می‎‎کردم، تأکید داشت که کار سیاسی هم بکنم. و این آرشیو را در اختیار ما قرار می‎‎داد. آشنایی جدی من هم با او بیشتر از این‎جا بود، چون ما یک دوره از شهید گنجی عقب‎تر بودیم و چندان کلاس مشترک درسی نداشتیم.

اما ویژگی دومی که در وی دیدم و خاطراتی هم از آن دارم، وقت‎شناسی و فرصت‎شناسی‎اش بود. به‎خاطرم هست که یک‎بار در جبهه همراه هم بودیم، در عملیات خیبر بود که برای تهییج طلبه‎‎ها برای رفتن به جبهه و حرکت آن گروه، بسیار مؤثر و بلکه پیش‎قدم بود. وقتی عازم شدیم، مدت سه یا چهار روزی در پادگان حضرت حمزه سیدالشهداء (انتهای خیابان پیروزی، قصرفیروزه) بودیم، شهید گنجی عجله داشت که هرچه زودتر باید برویم. از آن‎جا عازم دوکوهه شدیم و از دوکوهه هم به فکه رفتیم و گمان می‎‎کنم در طلاییه هم، با او بودیم. مدت 45 روزی که در آن‎جا بودیم، بیکار ننشستیم، من برای بعضی از دوستان طلبه‎ای که آمده بودند، جلد پنجم اصول فلسفه و روش رئالیسم مرحوم مطهری را درس می‎دادم، شهید گنجی هم گاهی تحلیل‌‎های سیاسی - اجتماعی ‌کرده و بحث‌‎هایی را پیرامون نظریه ولایت فقیه حضرت امام خمینی، و نحوه طرح و دفاع از آن به‎عنوان یک نظریه، به‎طور مفصل طرح می‎کرد.

این‎ها در شرایطی بود که در سنگر بودیم و عراق هم آن منطقه را به‎شدت می‎کوبید. یادم هست که یک‎بار چون سنگر سقف نداشت، خمپاره‎ای آن‎جا افتاد، ولی ما کار خودمان را می‎کردیم. شهید گنجی در کار آگاهی‎بخشی برای رزمنده‎‎ها نقش بسیار عمده‎ای داشت. فعالیت‎هایش در تهییج و تقویت رزمنده‎‎ها، برای استقامت و تحلیل آینده جنگ، نقش مؤثری داشت.

بعد از عملیات خیبر، وقتی به تهران برگشتیم، او باز همان مسیر را ادامه می‎داد. زمانه‎ای بود که این جناح‎های چپ و راست شکل گرفته و گروه‎‎های سیاسی و طرفداران ولایت فقیه و کسانی که ولایت فقیه را به شکل دیگری می‎دیدند، فضای غبارآلودی شبیه آن‎چه که امروز می‎‎بینیم، به‎وجود آورده بود. این مسأله بالأخره در جو طلبه‎‎ها و دانشجویان هم تأثیراتی داشت، ولی شهید گنجی از کسانی بود که خط‎مشی‎اش بیشتر خط‎مشی روحانیت بود، در مسیر روحانیت اصیل و سنتی حرکت می‎کرد.

از این به بعد، مدتی مشغله‎‎های هردوی‎مان زیاد شد و من دیگر از جزییات کارش خیلی خبر نداشتم، تا این‎که بعد از یک مدتی آمد و با ما خداحافظی کرد تا به‎عنوان رایزن به پاکستان برود. تحلیلی که آن موقع برای من مطرح کرد، این بود که شبه قاره از دو جهت برای ما اهمیت دارد؛ یکی به جهت جایگاه مهم شیعیان آن‎جا؛ و دوم، دشمنان خونی‌ای که شیعیان در آن‎جا دارند و ما وظیفه داریم از این‎‎ها دفاع کنیم.

در آخرین سفری هم که به ایران برگشت، درس جامعه‎شناسی‎اش مانده بود تا لیسانس خود را بگیرد. مسئول آموزش آن زمان، به من گفت: او درسش مانده. گفتم خوب من خودم سئوال طرح می‎کنم و از او امتحان می‎گیریم. ولی چون با هم رفیق بودیم و او یک دور مقدم بر ما بود، آن دوست همکارمان به من تأکید داشت که امتحان سختی بگیرم. گفتم من از کتاب «جامعه و تاریخ» مرحوم مطهری سئوال می‎‎دهم، که شهید گنجی پاسخ‎‎ها را نوشت و یادم هست که نمره 17 یا 5/17 هم گرفته و با همان نمره هم فارغ‎التحصیل شد.

به او گفتم که کی برمی‌گردی؟ گفت که یک ماه دیگر برخواهم گشت. ما را هم برد خدمت نماینده آن موقع امام در پاکستان؛ آقای سید ساجد نقوی. دیدم که ماشاءالله خیلی خوب زبان اردو را یاد گرفته، باورم نمی‎شد که به‎راحتی بتواند اردو تکلم کند. مرا به آقای نقوی معرفی کرد، گفت‌وگویی راجع به شبه‎قاره مطرح کرده و برای من ترجمه می‎کرد، که این‎‎ها همه هوش و ذکاوت ایشان را نشان می‎داد. برخی مقالات‎اش در روزنامه‎‎های آن‎جا را دیدم که نشان می‎‎داد، چه نقش فعالی در مطبوعت دارد. بالأخره یک سرباز فداکاری بود در جبهه تشیع و انقلاب در پاکستان. می‎گفت شرایط آن‎جا به چه صورتی است و چه کار‎هایی انجام می‎دهد. حتی برای من شرح داد که وقتی به ایران برگردد، ان‌شاءالله برای فوق لیسانس، چه برنامه‎ای دارد و برای کار‎های سیاسی چه برنامه‌ای طراحی کرده است. سرانجام هم همان‌‎هایی که خودش هم پیش‎بینی می‎کرد و می‎گفت تهدیدم می‎کنند و اذیتم می‎کنند، در همان ایام خداحافظی او را ترور کردند.

به جز این، آن‎چه که در توصیف آن شهید در خاطرم هست، همه در فضای مدرسه و طلبگی است. فضای طلبگی همه‎چیزش خاطره است. خاطرم هست که به ورزش والیبال علاقه داشت و خیلی خوب هم ورزش می‎کرد. اما همان موقع هم که با هم والیبال بازی می‎کردیم، مباحثات روز را فراموش نمی‎‎کرد. درسش را خوب می‎خواند، در عین‎حال به‎کار سیاسی و عبادت هم می‎رسید و... از آن کسانی نبود که امروز در افراط و فردا در تفریط به سر ببرد، انسان بسیار معتدلی بود و این اعتدال، نقش بسیار مثبتی در زندگیش داشت. در عین‎حال گاهی منتقد بود و از وضع موجود هم انتقاداتی می‎کرد.

من‎حیث‎المجموع من او را بسیار آگاه می‎‎دیدم - نه این‎که چون شهید شده، بخواهم وی را بالا ببرم - بلکه در همان زمان هم احساس می‎کردم که جلوتر از زمانه فکر می‎کند. جلوتر از زمان خودش حرکت می‎کرد و بسیاری از این قضایا را هم پیش‎بینی می‎کرد. می‎گفت ما همه‎مان باید بصیرت سیاسی، بصیرت علمی، داشته باشیم و نگذاریم که پس از ما، این بچه‎‎ها دچار تلاطم‌‎های اجتماعی و سیاسی بشوند. در یک کلام؛ من سیمای یک انسان جامعی در شهید گنجی دیدم که امیدوارم خداوند ان‌شاءالله با شهدای کربلا و شهدای راه تشیع وی را محشور بفرماید

دیپلمات شاعر / زاهد علی صادق کارشناس مسائل سیاسی در پاکستان

اولین‎بار در سال 1988 شهید صادق گنجی را ملاقات کردم. جوانی قدرتمند جذاب با چهره‎ای خندان - فرهنگی سیاسی با قدرت جادویی. او از پیروان واقعی و به‎روز امام خمینی بود.

گاهی اوقات او از خانواده‎اش در برازجان و دوستان شهیدش که در جنگ ایران و عراق به شهادت رسیده بودند برایم تعریف می‎‎کرد، اشک می‎‎ریخت و برای‎شان دلتنگی و گریه می‎‎کرد. می‎‎گفت: «من از یک خانواده فقیر و منطقه‎ای فقیر هستم که تحصیل نکرده‎اند، اما یک دیپلمات هستم و این فرهنگ مخصوص انقلاب اسلامی است.» وگرنه شاید هیچ‎کس قبل از انقلاب نمی‎‎توانست نام شهید گنجی را به‎عنوان دیپلمات بشنود.

شهید گنجی معلومات زیادی درباره پاکستان داشت، تا حدی که گاهی اوقات فکر می‎‎کنم صادق یک نویسنده بود. گاهی اوقات هم فکر می‎‎کنم او یک شاعر بود. یک خبرنگار، یک موسیقی‎دان، یک سیاست‎مدار، و یا این‎که یک مرد ساده و صادق به نمایندگی از انقلاب اسلامی، چراکه چشم‎هایش چشم‎انداز قوی جمهوری اسلامی ایران بود.

به من می‎‎گفت: اگر خودتان را بشناسید و شخصیت‎تان را پیدا کنید، در آینده شاهد تولد مردان جوانی می‎شوید که تحولی در جامعه پاکستان ایجاد خواهند کرد. گاهی اوقات او با من می‎‎خندید و می‎‎گفت من مرد عمل هستم، بنابراین خیلی از مردم دوست دارند من را بکشند، اما برعکس من مردم مسلمان پاکستان را دوست دارم.

در پاکستان همه صادق گنجی را می‎‎شناختند که اگرچه با یک ماشین دیپلماتیک می‎‎آمد، ولی با مردم عادی و فقیر صحبت می‎‎کرد. به مردم فقیر می‎‎گفت: حال‎تان چطور است؟ چه‌کار می‎‎کنید؟ چه لازم دارید؟ بعضی‎‎ها از مشکلات‎شان می‎‎گفتند، حتی پول می‎‎خواستند و چیز‎هایی شبیه این‎ها. گاهی اوقات او با من شوخی می‎‎کرد و می‎‎گفت من هم مردی فقیر و تنهایم، پول ندارم. یک قسمت از زندگی او که خیلی مهم است شعری بود با این مضمون که او می‎‎خواند: «منو صدا کن - منو از خودم ر‎ها کن» و گاهی اوقات چیزی با این مضمون می‎‎گفت که «دشت تنهایی جان جهان.» و این صدای قدیمی و داستان دوست من است.

برای ما در پاکستان، دو چهره معنا داشت؛ یکی امام خمینی و دیگری صادق گنجی. گاهی اوقات او با مجلس شیعه و گاهی دیگر با جماعت منصورات اسلامی و با مردم سنی پاکستان و گاهی دیگر با مردم انقلابی شیعه جلسه داشت. نمی‎‎دانم قدرت جادویی مغزش چه بود. یا این‎که چرا به او حمله کردند، او هم شخصی مثل من و شما بود. واقعا نمی‎‎دانم برای صادق چه اتفاقی افتاد، و چرا باید یک چنین انسان خوش برخورد و مهربانی را به قتل برسانند. CIA مقصر هست و باید پاسخگو باشد.

برای آن‎ها، فردی بود نزدیک به امام خمینی، به انقلاب اسلامی و مردم مسلمان ایران، [کما این‎که] به‎خاطر انقلاب اسلامی شهید شد. مردم پاکستان را دوست داشت، اعم از سنی و شیعه. گویی پلی زده بود بین مردم سنی و شیعه. می‎‎گفت شما (سنی و شیعه) مسلمان و پیرو اسلام هستید. در دانشگاه‎‎ها و با خبرنگاران صحبت می‎‎کرد و می‎‎گفت چرا برای صلح و دوستی در جامعه و فرهنگ پاکستان کاری نمی‎‎کنید. وحدت شیعه و سنی، نقطه اتکای فرهنگ دینی و اسلامی است. پلی برای وحدت اسلامی است.

مادرم صادق را مثل پسرش دوست داشت و صادق هم مادرم را مثل مادرش. دو ساعت قبل از شهادت که او به خانه ما آمد، همسایه‎‎ها مطلع شدند و برایش گل آوردند. او به مادرم در آشپزخانه گفت: غذایی که دوست دارم برایم درست کنید و مادرم گفت شما مثل پسرم هستید، هر غذایی را که دوست دارید به من بگویید تا برای‎تان درست کنم. چون نگران جان او بودند، گفت: اجازه نمی‎‎دهم کسی تو را بکشد.

در این زمان شهر من، مردم من، همه درباره شخصیت او خاطره‎‎ها دارند، فکر می‎‎کنم او شخصیتی عارف‎گونه داشت.

در زمان شهادتش یادم هست که بالای سر او حاضر شدم، صادق را دیدم در حالی‎که زخمی روی زمین افتاده بود و نام الله را به زبان می‎‎آورد. قاتل او را هم دیدم.

اما نمی‎‎توانستم شخصیت و بزرگی او را در آن زمان ابراز کنم، چون سپاه صحابه من را می‎‎کشت. آن‎‎ها به من گفتند اگر زندگی، خانواده و خانه‎ات را دوست داری چشمهایت را روی این قضیه ببند و به کسی چیزی نگو. ناچار در این ایام بیشتر خانه‎نشین شده بودم، تنها گاهی اوقات به سنگاپور، تایلند و ایران سفر می‎‎کردم.

پاکستان در این دوره گویی در خواب بود و بعد از شهادت صادق، لاهور برایم دردناک بود. هیچ‎کس از من دلجویی نکرد. نمی‎‎دانم واقعا شخصیت صادق چه بود، فقط می‎‎دانم او سرباز و مرید امام زمان(عج) بود و پذیرفته او؛ شهادت هدیه‎ای بود که خداوند به او داد.

و این بود داستان دردناک پاکستان، داستان دردناک صادق گنجی و داستان صدای غمگین انقلاب