گفت‎وگو با حسن فقیه سرکنسول ایران در لندن

رسول خندان انقلاب / امین جلیلیان

حسن فقیه، از همکاران و دوستان شهید گنجی در دوران مسئولیت در پاکستان است که سوابقی چون سرکنسولی ایران در لاهور پاکستان، فعالیت در سفارت ایران در زیمباوه، مدیر کل گزینش وزارت امور خارجه، ریاست اداره تحقیق، معاونت مدیرکل اداری مالی وزارت امور خارجه را در کارنامه دارد. ایشان از خاطرات مشترکشان با شهید صادق گنجی سخن گفتند، خاطراتی که گاه با خنده و گاه با اندوه فراوان ایشان همراه بود، خاصه که ایشان در تمامی احوال، توفیق همراهی شهید را داشته است. فقیه در حال حاضر سرکنسول ایران در لندن است.



از این‎که وقت‎تان را در اختیار ما قرار دادید، متشکریم. ضمن معرفی، از آشنایی‎تان با شهید گنجی بگویید.

بنده به‎عنوان کارمند وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، بنا به مأموریتی که در لاهور پاکستان داشتم، توفیق آشنایی با شهید گنجی را پیدا کردم. در سال 1363 مدتی به‎عنوان سرپرست کنسولی ایران در آن‎جا بودم و معاون سرکنسولگری. خوب البته آن‎زمان اوایل انقلاب بود و روحیه بسیجی‎وار و جهادی. همه، هر کاری از دستشان بر می‎‎آمد انجام می‎‎دادند و خیلی در بند این حکم‎‎ها و پست‎‎ها نبودند. در مجموع، در همان مدتی که در پاکستان حضور داشتم تا زمانی‎که به تهران برگشتم، با ایشان همراه بودم.

اولین‎بار ایشان را چگونه دیدید؟

سئوال جالبی است. یک چهره جذاب، بشاش و بسیار خوشرو که یک آرامش خاصی به ما می‎‎داد. اگر برای اولین‎بار با ایشان صحبت کوتاهی می‎‎کردی، احساس می‎‎کردی سال‎هاست او را می‎‎شناسی. شاید اگر مدت کوتاهی او را می‎دیدی، عمیقا با او ارتباط پیدا می‎‎کردی. یادم هست برای اولین‎بار که ایشان را دیدم - خاطرم نیست که من رفته بودم به خانه فرهنگ یا این‎که ایشان آمده بود به کنسولگری - اما در یک راهرویی با هم رودررو و معرفی شدیم، نگاهی عمیق به من کرد، به قول ما اصفهانی‎ها، بی‎شیله پیله بود.

خب، ما قبل از ایشان، مسئول خانه فرهنگ، زیاد داشتیم، خیلی‎‎ها را من خودم دیدم یا بعد‎ها - بعد از شهید- با ایشان در ارتباط بودم، اما شهید گنجی، در ذهن من و خیلی از مسئولین ایرانی و پاکستانی، مانده است. خیلی از چهره‎‎های سیاسی و دانشگاهی آن‎جا، ایشان را می‎‎شناسند، به‎دلیل همان ویژگی‎‎های شخصی.

در درجه اول، ایشان تسلط خوبی به زبان اردو داشت و این خودش در حکم آچارفرانسه دیپلماتیک و تبلیغ فرهنگی در خارج از کشور است. ایشان به مجرد آن‎که مستقر شد، زبان مردم پاکستان را فراگرفت، تقریبا شش ماه زبان اردو کار کرد، در عین‎حال که به انگلیسی هم آشنا بود. من لفظ «مسلط» را در مورد ایشان به‎کار نمی‎‎برم، چون که از به‎کار بردن این واژه کلا اکراه دارم، به‎هرحال این کلمه بار معنایی خاصی دارد و نمی‎‎شود به این راحتی درباره زبان دوم افراد، به‎کار برد. در هر حال ایشان به جایی رسیده بود که این اواخر، تمام سخنرانی ‎هایش را به اردو انجام می‎‎داد، شاید دو ساعت تمام بدون توپوق!

گنجی به‎عنوان نماینده رسمی ایران در یک کشور خارجی، چه تفاوت‎‎هایی با آن‎چه که از یک دیپلمات و بوروکرات رسمی انتظار داریم، داشت؟

آقای گنجی، اصلا سیکل و ظاهر کلاسیک کارمندی نداشت که یک کار روتین انجام بدهد، یک برنامه خاص، توأم با ویژگی‎‎های فردی خودش از قبیل هوشمندی و روابط عمومی خوب داشت. صادقانه بگویم، آن‎جا که بودم، من خودم را آدم خوشفکری می‎‎پنداشتم، حال آن‎که در مقابل شهید گنجی حرفی برای گفتن نداشتم. ایشان اطلاعات عجیبی داشت، به مجرد این‎که می‎‎نشست و صحبت می‎‎کرد، اولین چیزی که به ذهنت خطور می‎‎کرد این بود که چقدر این مرد می‎‎داند! چه بایگانی منظم و منطقی‎ای!

مردم و نخبگان پاکستان، به‎خاطر روابط عمیق شهید، شیفته‎اش بودند. یادم هست اوایل که آمده بود، اگر آرشیو روزنامه‎‎ها را ببینید، در همه جلسات، من، سخنران بودم، اما دو سه جا که مرا دعوت کردند، من آقای گنجی را معرفی کردم و بعد از آن دیگر کسی سراغ من نیامد! دیگر تا زمانی که شهید گنجی بود روزنامه‎‎ها هم از من مطلبی نخواستند.

یادم هست که آقای قاضی حسن احمد، رهبر جماعت اسلامی پاکستان هر وقت مرا می‎‎دید، پیشانی‎ام را می‎‎بوسید. آقای کلیم صدیقی خدا رحمتش کند از شخصیت‎‎های سیاسی پاکستان بود که در لندن زندگی می‎‎کرد و وقتی می‎‎آمد لاهور حتما سراغ من می‎‎آمد، این‎‎ها هم به یک‎باره به‎سراغ شهید گنجی رفتند.

من با این‎که چهره مطرحی بودم، در مقابل گنجی، محلی از اعراب نداشتم. گاهی وقت‎‎ها به ایشان می‎‎گفتم تو کی وقت کردی این همه مطالعه کنی؟ گاهی پیش می‎آمد که 24 ساعت با ایشان همراه می‎شدم؛ می‎‎دیدم که بسیار کم می‎‎خوابد. البته این کم خوابی‎‎ها باعث نمی‎‎شد که شاداب و سر حال نباشد.

ایشان خیلی جدی و تشکیلاتی فکر می‎‎کرد، با هر قشری برخورد متناسبی داشت، با اساتید، شعرا، روزنامه‎نگاران و... یکی از موفقیت‎‎های ایشان، ارتباط‎شان با روزنامه‎نگاران بود. ارتباط ایشان به شکلی بود که در یک برهه‎ای می‎‎دیدیم که در هر روز، اخبار یا مقالاتی از ایشان چاپ می‎‎شود.

برخورد‎های ایشان هم برخلاف برخی از مسئولین و بوروکرات‎‎هایی که می‎‎بینیم، بسیار خوب و گرم بود، مصداق آن کلام حضرت رسول که فرمود: «انی بعثت لاتم مکارم الاخلاق.» حدیثی داریم که می‎‎گوید: «السائل رسول‎الله» سائل فرستاده خداست. کسی نبود که پیش آقای گنجی برود و از ایشان مأیوس و دلسرد شود. شهید احساس می‎‎کرد که این فرد را خدا فرستاده تا او را آزمایش کند. حالا یکی سائل مال است، یکی سائل علم است و یکی سائل محبت...

وقتی قرار بود مقاله‎ای بنویسد، حتی اگر قرار بود 40 صفحه بنویسد، از آغاز تا پایان آن را بلافاصله و بدون خط خوردگی می‎‎نوشت. همچنان‎که سخن گفتن را که آغاز می‎‎کرد، بدون لکنت زبان به پایان می‎‎برد. البته فکر می‎‎کنم این توانایی‎‎های برجسته، لطف خداوند در حق ایشان بود که با مرارت‎‎ها و مشکلات بسیاری رشد کرده و به این‎جا رسیده بودند. و مردان بزرگ هم عموما در پرتو امتحانات سخت و دشوار است که به مقامات عالی می‎‎رسند.

چه برنامه‎‎هایی را در لاهور برگزار می‎‎کرد؟

پاکستان، چند مرکز مهم دارد، اسلام‎آباد، پایتخت سیاسی، کراچی، مرکز اقتصادی و لاهور، مرکز فرهنگیست و شهر‎های راولپندی و پیشاور هم نقش خاص خود را دارند. باعث خوشبختی بود که شهید گنجی بنا به شخصیت فرهنگی‎شان، دقیقا در مرکز فرهنگی پاکستان مستقر شده بودند. انجمن‎‎های فرهنگی، روزنامه‎نگاران و فعالان فرهنگی لاهور، همه شیفته ایشان بودند. سطح سواد و اطلاعات و اندیشه‎اش کاملا جامع بود، از موسیقی و فیلم گرفته تا ادبیات. وقتی راجع به فیلم‎سازی و فیلم‎‎های خارجی بحث می‎‎شد، با تحلیل‎‎های عجیبی صحبت می‎‎کرد که فلان فیلم خارجی ساخته کیست و کدام بازیگر‎ها در آن هستند و با چه پیشینه و موضوعی ساخته شده و... وقتی در رابطه با احزاب سیاسی بحث می‎‎شد، اطلاعات بسیار وسیع و گسترده‎ای راجع به احزاب سیاسی داشت.

ایشان در همان آغاز کار با یک برنامه دقیق وارد عمل شد، چند طیف را مد نظر گرفت، روزنامه‎نگاران، صاحبان اندیشه و قلم و همچنین دانشگاهیان را. همین‎طور فعالان سیاسی را که در لاهور مؤثر بودند. علاوه بر این‎‎ها با اهالی هنر، سینماگران، شعرا و... هم. همچنان‎که با حوزه‎‎های علمیه لاهور مرتبط شده بود. مرحوم شهید عارف حسینی و همین‎طور سید ساجد نقوی که رهبر شیعیان پاکستان هستند، به‎شدت با ایشان مأنوس و حتی متأثر از وی بودند.

مجموعه کار‎ها و تلاش‎های ایشان بود که مسئولین وقت وزارت ارشاد و حتی وزیر را هم برای مشاهده به لاهور می‎‎کشانید.

چه تأثیری بر جامعه پاکستان داشت که این‎قدر به او حساس شده بودند؟

ایشان به‎سرعت، به محوری برای جذب قلوب به انقلاب اسلامی تبدیل شد. جریان‎سازی فکری ایشان و طیف وسیعی از انقلابیون که در پاکستان به دور خود جمع کرده بود، باعث حساسیت جریان وهابیت و دیگر جریان‎‎های ضدانقلاب شد. ایشان تبدیل به سیلی شده بود که هر چه در مقابلش باشد، در هم می‎‎شکند و با خود می‎‎برد.

آن زمان، مأموریت من تمام شده و به تهران بازگشته بودم، اما با او هر روز ارتباط داشتم و لذا احساس خطر می‎‎کردم. با رصد کردن روزنامه‎‎ها و اخبار آن‎جا، به طرز شدیدی احساس خطر می‎‎کردم، اما او خود توجهی نداشت و جدی نمی‎‎گرفت. اما من با توجه به شناختی که از جامعه پاکستان داشتم، می‎‎دانستم وهابی‎‎ها نمی‎‎گذارند وی جان سالم بدر ببرد. یک شب یادم هست که به او زنگ زدم و گفتم که صادق، فیتیله را پایین بکش، یک مقداری محافظه‎کارانه‎تر عمل کن و کمتر در جلسات شرکت کن. اما پاکستانی‎‎ها آن‎قدر او را دوست داشتند که مرتب برایش جلسه تودیع می‎‎گذاشتند و گویی که نمی‎‎خواستند اصلا برگردد.

به او گفتم که تاریخ آمدنت را اعلام نکن، چراکه می‎‎ترسیم برایت برنامه‎ای داشته باشند.

در هر حال جمهوری اسلامی همواره قربانی تروریسم بوده است و دشمنان چون نمی‎‎توانند اندیشه ما را بکشند، اندیشمندان‎مان را هدف می‎‎گیرند.

من احتمال می‎‎دادم ایشان در فرودگاه، در امان نباشد، لذا خواستم که تاریخ پرواز را اعلام نکند. ایشان که کلا آدم خنده‎رویی بود، جدی نگرفت و شروع کرد به خندیدن که نه بابا. گفتم که من در پاکستان زندگی کرده و آن‎جا را می‎‎شناسم. با این ضربه‎ای که تو به وهابیت زده‎ای، این‎‎ها کماکان داغ دارند و نمی‎‎توانند جبران کنند. تو با این سن کمت به زبان اردو شعر می‎‎گویی، سخنرانی می‎‎کنی، آدم جذب می‎‎کنی؛ مسلم است که این موضوع برای این‎‎ها قابل‎تحمل نیست که چنین وجهه‎ای از انقلاب اسلامی و تشیع در پاکستان به‎جا بماند.

در هر حال ایشان جدی نگرفت و شاید نمی‎‎خواست جدی بگیرد، گویی که می‎‎دانست و می‎‎خواست که شهید بشود. آخرین باری که من با ایشان صحبت کردم، چند روز قبل از شهادتش بود که ایشان به منزل ما زنگ زد تا احوال‎پرسی بکند. گفتم کجا بودی؟ گفت: رفته بودم فلان‎جا سخنرانی و فلانی و فلانی هم سلام رساندند. گفتم من نگرانت هستم، به‎جای تلفن زدن، بی‎سر و صدا زودتر بیا این‎جا.

این آخرین باری بود که با هم صحبت کردیم، تا این‎که بعد از شهادتش به من زنگ زدند. اولین کسی هم که در ایران مطلع شد من بودم، یکی از دوستان که آن‎زمان همراه و مهمان ایشان بود، به من زنگ زد و گفت که: فقیه! بیچاره شدیم. من بلافاصله فهمیدم که چه شده است و پرسیدم: کی این اتفاق افتاد؟ گفت همین نیم ساعت پیش. گفتم الان کجا هستند؟ گفت: رفتند بیمارستان. گفتم چه‎کسانی بودند؟ گفت صادق (گنجی) و محمدعلی شیرازی (فرزند آقای مکارم). گفتم تو کجا بودی؟ گفت: من ماشین پشتی آن‎‎ها بودم. گفتم مجید (شهشهانی) کجاست؟ مجید شهشهانی، همیشه همراه شهید بود و خاطرات عجیبی از ایشان دارد. ایشان کسی بود که با جسارت بی‎اندازه‎ای در دادگاه حاضر شد و شهادت داد؛ در حالی‎که وهابیون اعلام کرده بودند که هرکس برای شهادت بیاید، کشته خواهد شد. تنها فردی که جرأت کرد تا در دادگاه علیه قاتلان شهادت بدهد، آقای شهشهانی بود.

خلاصه پرسیدم مجید کجاست؟ گفتند او سالم مانده. البته یکی دو نفر دیگر هم از آن جمع تیر خورده بودند. البته این جزییات را از آقای مهندس مکارم و آقای شهشهانی باید بپرسید.

در تهران، شما پیکر شهید را تحویل گرفتید؟

بله، من اولین کسی بودم که پیکر شهید را تحویل گرفتم. محمدعلی مکارم را بردم بیمارستان و... خانواده شهید گنجی از برازجان آمده بودند خانه ما، حضرت آیت‎الله مکارم هم که از قم آمده بودند فرزندشان را ببینند، آمدند خانه ما. وزیر ارشاد هم برای عرض تسلیت به خانواده شهید، به خانه ما آمد.

من فرودگاه بودم، برای انجام کار‎های تشییع و تدفین. ابتدا زنگ زدم به دو تا از بچه‎‎های وزارت ارشاد و آن‎‎ها آمدند. پیکر شهید را تحویل گرفتیم و رساندیم به سردخانه. وسایل شهید را تحویل گرفتیم و به خانواده‎اش تحویل دادیم و... آقای جهخانبخش مظفری که مدیرکل تشریفات وزارت امور خارجه بود و امروز هم هست، خیلی در این جریانات به ما کمک کرد، چون به‎هرحال ما در این مصیبتی که به ما وارد شده بود، نمی‎‎دانستیم چه می‎‎کنیم. هم‎دوره‎ای‎‎ها و اساتید مدرسه شهید مطهری آمده بودند و...

من خودم با یکی دو نفر از بچه‎ها، پیکر شهید را در قبر گذاشتیم. بعد نشستیم و زار زار گریه کردیم. آن‎جا به مجید شهشهانی گفتم که ببین، آدم چگونه باید عزیز خودش را کفن بکند و بگذارد داخل قبر و خاک بریزد رویش! عجیب دگرگون شده بودیم، مصیبتی که بر ما وارد شد قابل توصیف نیست...

شخصا با ایشان خیلی مأنوس بودید؟

بله، خیلی با هم انس داشتیم، رفتنش برایم قابل تصور نبود. به‎خاطرم می‎‎آید که با هم زیاد پیک‎نیک می‎‎رفتیم، والیبال بازی می‎‎کردیم، تیم‎مان اول می‎‎شد که عکس‎های آن تیم را هم داریم. من و ایشان در یک تیم بودیم. واقعا یک شخصیت عجیبی بود، خیلی دوست‎داشتنی و جذاب...

تأثیر شهید بر جامعه پاکستان را بعد از شهادت‎شان چگونه می‎‎بینید؟

تأثیری که شهادت صادق گنجی بر پاکستان گذاشت، قابل‎انکار نیست، به هر حال او کم شخصیتی نبود. به جرأت می‎‎توانم بگویم که اگر به شهادت نمی‎‎رسید و زنده می‎‎ماند، از شخصیت‎‎های بسیار خبرساز و مهم ایران می‎‎شد، به این دلیل که متدین، انقلابی و دلسوز کشور، نظام و رهبر بود