قوت و ضعف دیدگاه‎‎های فوکو درباره انقلاب اسلامی

اشتباه نکنیم!

هویت مستقل انقلاب اسلامی

درست است که انقلاب اسلامی ایران برداشت‌‎های مدرنیستی از برخی مفاهیم را زیر سئوال برده و برخی برداشت‌‎های پست‌مدرنیستی را تأیید می‎کند، اما با این‌همه نمی‎توان انقلاب اسلامی ایران را انقلابی پست‌مدرن خواند. این انقلاب فی‌نفسه هویت مستقلی دارد؛ زیرا از منظر ایدئولوژیک، ارتباطی میان انقلاب اسلامی و مدرنیسم یا پست‌مدرنیسم وجود ندارد. گرچه پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نقد‎های وارد بر مدرنیسم را تأیید کرده است، اما این به آن معنا نیست که همه اندیشه‎‎ها و گزاره‎‎های پست‌مدرنیستی را ثابت می‎کند.

به‎ویژه باید به این نکته توجه کرد که پست‌مدرنیسم هنوز یک اندیشه روشن نیست، قوام و دوام لازم برای تلقی شدن به مثابه یک ایدئولوژی را ندارد و همچنان در سطح نقادی و طغیان علیه مدرنیسم باقی مانده است. البته اندیشمندان بسیاری با گرایش پست‌مدرن وجود دارند، اما تاکنون نتوانسته‌اند جهان‌بینی (هست‌‎ها و نیست‌ها) و ایدئولوژی (باید‎ها و نبایدها) کاملی را از دیدگاه پست‌مدرن ارائه دهند.

بنابراین در یک جمع‌بندی کلی می‎توان گفت تلاش میشل فوکو در معرفی انقلاب اسلامی ایران به غربی‌‎ها راهگشا بوده و او توانسته است دریچه‎ای برای شناخت جنبه‎‎هایی از این انقلاب را به جهان غرب که مادی‌نگر است، باز کند. با این حال برخلاف این‎که او گمان می‎کند انقلاب اسلامی ایران، ماهیتا یک انقلاب پست‌مدرن است و اندیشه و گزاره‎‎های پست‌مدرنیستی را دقیقا تأیید می‎کند، توجه به این‎که پست‌مدرنیسم هنوز ویژگی‌‎های بسیار پراکنده‎ای دارد و اندیشه‎ای منسجم نیست، نشان می‎دهد نظر فوکو درباره انقلاب ایران کاملا درست نیست. انقلاب اسلامی، هویت و اندیشه‎ای مستقل دارد و نباید در این رابطه دچار اشتباه شد

معرفی بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریهپردازیها

چرا، چگونه، چنین/ نوشته مصطفی ملکوتیان

اگر به یک کتاب‌فروشی بزرگ و به‎خصوص حرفه‎ای در زمینه علوم انسانی و اجتماعی مراجعه کنید، تعداد و حجم کتاب‌‎های مربوط به «انقلاب» را به مراتب بیش از یک ردیف و حتی بیش از یک قفسه خواهید دید. با آن‎که بحث از انقلاب و انقلاب‌ها، به‎طور سنتی یکی از سرفصل‌‎های عمده در دانش جامعه‌شناسی و به‎خصوص جامعه‌شناسی سیاسی است، اندیشمندان و پژوهشگران در علوم دیگر، مانند روان‌شناسی، اقتصاد و حتی فلسفه هم به اظهارنظر در زمینه انقلاب پرداخته‌اند. این پدیده، دلیل روشنی دارد که همان چندعلتی بودن پدیده‎‎های انسانی و اجتماعی است. طبیعی است که انقلاب هم به‎عنوان یکی از برجسته‌ترین و پیچیده‌ترین رفتار‎ها و کنش‌‎های اجتماعی انسان، از منظر‌‎های مختلفی قابل‎بررسی و پردازش است.

اگر یک‎بار دیگر به قفسه کتاب‌‎های انقلاب برگردیم، واقعیت دیگری را هم مشاهده می‎کنیم و آن این‎که اغلب کتاب‌‎های موجود در این زمینه، تنها از یک منظر به بررسی مفهوم کلی انقلاب یا یک انقلاب خاص به‎طور موردی پرداخته‌اند. به‎خصوص باید به این مسأله دقت کرد که همه کتاب‌‎هایی که با موضوع انقلاب نوشته می‎شوند، اصولا درباره یک جنبه از انقلاب سخن نمی‎گویند. برخی به ریشه‎‎های انقلاب می‎پردازند و به این سئوال پاسخ می‎دهند که چرا انقلاب‌‎ها رخ می‎دهند یا این‎که یک انقلاب خاص چرا روی داده است؟ برخی دیگر از کتاب‌‎ها به چگونگی و فرآیند یک انقلاب می‎پردازند و به همین سیاق، بعضی دیگر به پیامدها، دستاورد‌‎ها و بازتاب‌‎های انقلاب‎ها و یا دیگر جنبه‎‎های‎شان توجه دارند. اما همیشه مهم‌ترین سرفصل در کالبدشکافی یک انقلاب، چرایی روی دادن آن است که پرسش‌‎های دیگر همه در ارتباط با آن، پاسخ داده می‎شوند. با این حال و با توجه به مسائل پیش‌گفته، به‎سختی می‎توان همه علل وقوع انقلاب‌‎ها یا تمام ریشه‎‎های یک انقلاب خاص را در یک کتاب یافت.

شاید مهم‌ترین حسن کتاب مصطفی ملکوتیان همین باشد که توانسته تا اندازه زیادی بر این کاستی همه‌گیر در زمینه کتاب‌‎هایی که به موضوع انقلاب پرداخته‌اند، غلبه کند و دست‌کم در مورد انقلاب اسلامی، همه نظریات موجود در زمینه علل وقوع آن را در یک کتاب مطرح و نقد کند.

«بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه‌پردازی‌ها»، تقریبا تمامی نظریه‎‎های مربوط به انقلاب را، چه پیش از این توسط پژوهشگر یا نویسند‎ه‌ای بر انقلاب اسلامی ایران تطبیق شده با‌شند و چه نه، در نسبت با انقلاب 1357 به بحث و بررسی - هرچند مختصر - گذاشته است.

ساختار کتاب که از فصل دوم تا هشتم، به ترتیب بررسی دیدگاه‎‎های فرهنگی، جامعه‌شناختی، روان‌‌شناختی، اقتصادی، سیاسی، ترکیبی و سایر نوشته‎‎ها را دربرمی‌گیرد، به‎خوبی نشان‌دهنده گستره پژوهش ملکوتیان است. با این حال او متناسب با نقد‎هایی که در فصل اول کتاب خود بر دیدگاه‎‎های نویسندگان غربی و غرب‌محور، در مورد علل وقوع انقلاب اسلامی، وارد کرده است، در نهایت به برداشت بازسازی‎شده‎ای از دیدگاه فرهنگی در تحلیل وقوع انقلاب اسلامی روی می‎آورد که می‎توان آن را دیدگاهی معنوی خواند. البته او نقش سایر عوامل مادیِ اقتصادی، سیاسی، روان‌شناختی و... را نادیده نمی‎گیرد و در الگوی پیشنهادی خود، برای بررسی علل وقوع انقلاب اسلامی، به هر یک از آن‎‎ها سهم و جایگاهی متناسب می‎دهد.

خواننده کتاب حتی اگر مخالف نتیجه‌گیری نهایی نویسنده نیز باشد، نمی‎تواند از کنار گردآوری همه‌جانبه و دسته‌بندی و سامان‌دهی به‌جای ملکوتیان در اثر پژوهشی‌ای که دو سال برای آن وقت گذاشته است، به آسانی بگذرد؛ به‌ویژه اگر دو عامل مهم دیگر را هم در نظر داشته باشد: نخست، قلم روان نویسنده که با وجود پیچیدگی موضوع، متنی قابل‎فهم را پدید آورده است؛ و دیگر، حجم مناسب کتاب، یعنی حدود 270 صفحه که برای اثری با این ویژگی‌ها، اندک به‌شمار می‎رود و کمک فراوانی به پایین‌تر بودن قیمت پشت جلد آن نسبت به آثار مشابه می‎کند. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول این کتاب را با قیمت 3 هزار تومان به مشتریان خود ارائه کرده است

به بهانه انتشار ویراست دوم کتاب حدیث پیمانه

ریشه‎‎های انقلاب و روش‎های امام

دکتر حمید پارسانیا در کتاب «حدیث پیمانه» که از منابع درس ریشه‎‎های انقلاب اسلامی به‌شمار می‎رود، کوشیده است تا ابعاد معرفت‌‌شناختی و اندیشه‎ای گفتمان سیاسی شیعه و جریان‌‎های موازی و معارض با آن را در بستر تحولات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ایران معاصر بشکافد. متن پیش رو حاصل گفت‌و‌گوی انتقادی عباس سلیمی‌نمین با پارسانیا درباره همین کتاب است که پیش از این در خردادماه 1387 در پایگاه اطلاع‌رسانی Khamenei.ir منتشر شده است. با توجه به انتشار ویراست دوم این کتاب در سال 1389 و نظر به اهمیت و ابعاد جالب تو

دکتر حمید پارسانیا در کتاب «حدیث پیمانه» که از منابع درس ریشه‎‎های انقلاب اسلامی به‌شمار می‎رود، کوشیده است تا ابعاد معرفت‌‌شناختی و اندیشه‎ای گفتمان سیاسی شیعه و جریان‌‎های موازی و معارض با آن را در بستر تحولات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ایران معاصر بشکافد. متن پیش رو حاصل گفت‌و‌گوی انتقادی عباس سلیمی‌نمین با پارسانیا درباره همین کتاب است که پیش از این در خردادماه 1387 در پایگاه اطلاع‌رسانی Khamenei.ir منتشر شده است. با توجه به انتشار ویراست دوم این کتاب در سال 1389 و نظر به اهمیت و ابعاد جالب توجه بحث که هنوز هم موضوعیت دارد، ویراست دیگری از متن این گفت‌وگو را پیش روی خوانندگان قرار داده‎ایم.



سلیمی‎نمین: در نگاه اول به این کتاب، ما شاهد نوعی عدم توازن میان اصل انقلاب اسلامی و مسائلی که پیش از انقلاب اسلامی اتفاق افتاده، هستیم. علت چیست؟



پارسانیا: این کتاب بیشتر نظر به ریشه‎‎های انقلاب دارد و انقلاب اسلامی ایران را حاصل مواجهه تمدنی اسلام با غرب و شرق و دنیای مدرن دانسته‌ است. این مواجهه یک تاریخ 200 ساله دارد و راهی که در انقلاب طی می‎شود، حاصل یک تجربه 200 ساله در برخورد با رقیب بوده ‌است. کتاب قاعدتا باید به این تاریخ می‎پرداخت؛ یعنی جریان‌‎های موجود و تجربیاتی که به این حرکت منجر شده و به‎صورت انباشت ذخیره معرفتی این راه را نشان می‎دهند. بنابراین حجم قابل‎توجهی از کتاب، ناظر به مسائل تاریخ معاصر از دوران قاجار به بعد است.

در یک فصل نیز همه تاریخ اسلام از آغاز تا دوران قاجار آمده که زمینه حضور فرهنگ و تمدن اسلامی را در شکل شیعی‌اش نشان می‎دهد و این‎که تشیع چگونه به‎عنوان یک فرهنگ مستقر شد و قبل از مواجهه با دنیای مدرن، چه مسائلی داشت و برای حل آن‎‎ها چه راه‌کار‎هایی دست و پا می‎کرد.

فصل پنجم به 15 سال قبل از انقلاب پرداخته‌ که شاید پرحجم‌ترین فصل کتاب باشد. هرچه جلو می‎آییم، فصل‌‎ها به فاصله‎‎های زمانی کوتاه‌تری اختصاص دارند، ولی حجم‌شان بیشتر است؛ زیرا جریان‌‎های معرفتی- مذهبی عمدتا در این سال‌‎ها بارور می‎شوند و بروز آن‎‎ها را به‎صورت جریان‌‎های اجتماعی و فعال شدن فقه سیاسی شیعه در این دهه می‎توان مشاهده کرد.



سلیمی نمین: فرمایش شما درباره ریشه‎‎های انقلاب اسلامی درست است، اما در عین‎حال این نهضت، هم به‎لحاظ بینشی و هم به‎لحاظ روشی، یک‌سری ویژگی‌‎ها دارد که من فکر می‎کنم گذرا به آن پرداخته شده است.



پارسانیا: این مسأله به نوع تحلیلی که کتاب از آن استفاده می‎کند برمی‌گردد. این انقلاب، در واقع انقلابِ اسلام و نقطه عطفی در حرکت تاریخی و تمدنی ماست. از ظرفیت‌‎هایی که اسلام و تشیع دارد، استفاده کرده است. بارقه‌ انقلاب اسلامی ابتدا در حرکت شیعی جهان اسلام پدیدار شد و خصوصیت امام این است که زبان اسلام است و این ظرفیت را در عالم تشیع بارور کرده است. در واقع تشیع از ظرفیت مرجعیت خود و از فقه سیاسی که وجود داشت و در حوزه آموزش‌‎های دینی مستقر بود، کاملا استفاده کرد. امام نزدیک 70 سال- از زمان مرحوم مدرس- به‎صورت فعال در این جریان حضور داشتند؛ یعنی ایشان ناظر است، درک می‎کند، موضع دارد و نزدیک به مراکز تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر شیعی است. درست‌ است که ایشان تا سال 40 در جایگاه مرجعیت و راهبری حرکت نمی‎نشینند، اما در دهه 30 در حاشیه مرجعیت، حضور بسیار پررنگی دارند. قبل از آن هم به‎عنوان یک طلبه فاضل و ناظر حساس، مسائل را پیگیری می‎کردند. به همین دلیل وقتی سخن از نواب یا آیت‌الله کاشانی یا میرزای نایینی گفته می‎شود، در واقع سخن از امام است. همه این‎‎ها جریان‌‎هایی هستند که در حوزه روحانیت شیعی و متأثر از عملکرد و ظرفیت‌‎های فقه شیعه و فقه سیاسی تشیع پدید آمده‌اند.

به همین دلیل کتاب صرفا به نقل حوادث تاریخی نپرداخته است. پیش فرض من این بوده که خواننده، تاریخ گذشته ایران را می‎داند و حوادث به اندازه‌ کافی برایش نقل شده است. اگر هم علاقه‎مند باشد، کتاب‌‎های دیگر موجود است. بنابراین بیان حوادث، هدف و مسئولیت ما نبوده ‌است.



سلیمی نمین: در دوره آیت‌الله بروجردی، امام سکوت می‎کنند و مرجعیت تامّه ایشان را تقویت می‎کنند. در ابتدای ورود آیت‌الله بروجردی به قم، امام بسیار فعالند و از کسانی هستند که آقای بروجردی را به قم آوردند. گاهی از امام در حد نفر دوم تشکیلات آقای بروجردی یاد می‎کنند. اما بعد‎ها به دلایلی یک مقدار فاصله می‎گیرند و ترجیح می‎دهند که سکوت کنند. هم فعالیت و هم سکوت ایشان بر مبنای روش است. ولی ما در کتاب شما روش امام را خیلی پررنگ نمی‎بینیم.



پارسانیا: برای حرکت امام و خصوصیات اصلی آن، در این کتاب چند ویژگی ذکر شده که مسأله را توجیه می‎کند. یکی از اموری که در حرکت ایشان نقش محوری دارد، توجه به نقش مرجعیت است. ایشان تا زمانی‎که آیت‌الله بروجردی زنده هستند، ابتدا حمایت می‎کنند و بعد هم هیچ نوع مخالفت صریحی انجام نمی‎دهند که تضعیف ایشان از آن استنباط شود. زیرا توجه به این دارند که این جایگاه در آینده چه نقشی می‎تواند داشته باشد. گام گذاشتن امام به این سنگر، یعنی قرار گرفتن در نقطه‌ مرجعیت و استفاده از آن برای حرکت، نشانه‌ توجه ایشان به نقش این جایگاه است. همچنین تلاشی که برای همراهی مرجعیت با نهضت در جریان سال 1342 از سوی ایشان صورت می‎گیرد، باید مورد توجه قرار گیرد.

چند ویژگی در این‌باره گفته شده است: یکی این‎که امام در سطح مرجعیت قرار می‎گیرند. دوم این‎که وقتی امام در این افق قرار می‎گیرند، سعی نمی‎کنند این نهضت را در اصطکاک با بقیه حرکت‌‎ها قرار دهند. ایشان واقعا همه جریان‌‎های دیگر را به نحوی تحت پوشش این نهضت قرار می‎دهند. خصوصیت دیگری که به‎عنوان نقطه‌ عطف در تاریخ مبارزات ایران ذکر شده، رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی است؛ این ویژگی منحصر به حرکت امام است. مسأله دیگر، جهت‌گیری ضدامپریالیستی و ضدصهیونیستی ایشان است. هیچ‌کدام از جریان‌‎های دیگر، حتی حزب توده و چپ‌‎ها، مانند موضع‌گیری امام را در مقابل صهیونیسم و امپریالیسم - که با معنایی که امام ارائه می‎دهند، ابرقدرت شرق را هم شامل می‎شود - نداشته‌اند.

خصوصیاتی که برای حرکت امام ذکر شده، منحصر به فرد است، اما باید توجه داشت که امام در این بستر نشست و از ظرفیت‌‎ها استفاده کرد. خصوصیات فردی و شخصی امام بی‌نظیر است، اما نباید چنان با این امر برخورد کرد که زمینه‎‎های فرهنگی و تمدنی نادیده انگاشته شود. جدا کردن امام از بستر فرهنگی، تمدنی، معرفتی، فقهی و فلسفی ویژه‌اش خدمت به امام نیست، قطع کردن ریشه‎‎های اوست. بنابراین پررنگ‌تر از شخصیت امام، آن ریشه‎هاست که در این کتاب آمده است.



سلیمی نمین: امام با چه مکانیزمی توانست قدرتمندترین ارتش منطقه را به زانو در بیاورد؟ چگونه توانست در ایران بدون استفاده از هیچ ابزار قدرت رایج و قابل‎محاسبه در عرف، بر قدرت آمریکا با امکاناتی که در ایران داشت، فائق بیاید؟ بخشی که شما درباره انقلاب اسلامی آورده‌اید، چندان به این سئوالات جواب نمی‎دهد.