به بهانه انتشار ویراست دوم کتاب حدیث پیمانه

ریشه‎‎های انقلاب و روش‎های امام

پارسانیا: فکر می‎کنم به این‎که چگونه امام توانست در این مسیر مستقر بشود، توجه شده است. حتی به سیاست‌‎ها و خصوصیاتی که این امکان را به ایشان داد هم اشاره شده است. مقایسه‎ای هم شده با جریان‌‎های روشنفکری که می‎خواستند از چه ابزار‎هایی استفاده کنند و این‎که امام به هیچ‎کدام از این ابزار‎ها وابسته نبود، بلکه به فرهنگ شیعی متکی بود و به نقشی که مرجعیت داشت. همچنین به جایگاه خود امام در حوزه مرجعیت و اختلافاتی که می‎توانست به امام و حرکت ایشان آسیب برساند هم پرداخته‌ایم، مانند اختلافاتی که درون حرکت‌‎های روشنفکری بود و مسائل دیگری که می‎توانست اختلاف به‎وجود بیاورد.

چگونگی قرار گرفتن امام در جایگاه رهبری این حرکت، توانست جریان‌‎هایی مانند شریعتی و جریان‌‎های سیاسی و فکری دیگری را که در خود قم به‌وجود آمده بود، آرام کند؛ در حالی‎که هرکدام می‎توانستند شکافی را در جریان مذهبی به‎وجود آورند. در ماجرایی مثل «شهید جاوید» یا مسائل دیگر، یک اشتباه کافی بود تا حرکت از هم فروبپاشد، اما امام نسبت به این مسائل خیلی هوشمندانه برخورد کرد. اگر رهبر نهضت کسی غیر از امام بود، همین اختلافات کافی بود تا همه ظرفیت‌‎های موجود را فرو بریزد و در کتاب به این مباحث اشاره شده است.

امام از منبر، محراب، عاشورا و نیز از تمام زیرساخت‌‎هایی که آیت‌الله بروجردی آن‎‎ها را آماده کرده بود، استفاده کرد. اگر این نبود که مرجعیت شیعه به قم منتقل شود و امر تبلیغ در زمان آیت‌الله بروجردی سازمان پیدا کند و این شبکه‌ ارتباطی بین قم و بخش‌‎های دیگر ایجاد بشود، امام نمی‎توانست در سال 42 آن حرکت را ایجاد کند. امام از زیرساخت‌‎هایی که آیت‌الله بروجردی فراهم آورد، استفاده کرد و توانست یک‎باره تمام بخش‌‎های جامعه ایران را پوشش بدهد. همان‎گونه که اگر حادثه عاشورا نبود، امام نمی‎توانست قیام و حوادث سال 42 را ایجاد کند. امام از همه ذخائر فرهنگی و تمدنی اسلام استفاده کرد و از همه نماد‎ها بهره برد. این چیزی بود که جریان‌‎های روشنفکری به آن پشت کرده بودند و اصلا توجهی به این مسائل نمی‎کردند. انسانِ ایرانیِ مسلمانِ شیعه، فرهنگ خاصی دارد، اما روشنفکری ما با این فرهنگ فاصله‌ داشت و هیچ‎گاه نمی‎توانست به آن اعتماد کند؛ الان هم همین شرایط را دارد. این‌ چیز‎ها مورد توجه بنده بوده و در جا‎های مناسبی در کتاب ذکر شده است.

مردم همواره از ناحیه روشنفکران متهم هستند، زیرا تئوری‌‎های روشنفکران با این فضای فرهنگی هم‌خوانی ندارد. نکته این است که چگونه تشیع در این بستر فرهنگی قرار گرفت و چگونه اقتدارش را در دل خود به‌وجود آورد؟ امام دقیقا در این بستر ایستاد. او از ظرفیت‌‎های قدرت مردم ایران استفاده کرد؛ مردمی که مسلمان و شیعه هستند و رابطه‌شان با قدرتِ نهادینه ‌شده این‎گونه است که اگر در چهارچوب سیاسی اسلام نباشد، آن را «ظلمه» می‎دانند. امام با چنین مردمی در ارتباط است و می‎تواند به‎سرعت همه این‎‎ها را فعال کند.

امام می‎گوید: اگر همین فردا من یک کلمه خلاف اسلام بگویم، همین مردم علیه من شعار می‎دهند. پس این همراهی مردم ساختار و فرهنگ دارد. بنابراین کاریزمای امام کاریزمای شخصی و فردی نیست. نه این‎که شخص امام در این کاریزما نقش نداشته باشد. او همه شخصیت خودش را در تحقق این کاریزما فانی کرد، اما به همان دلیل که شهید صدر گفت: او در اسلام فانی شد و اسلام در او، مردم هم اسلام را در او می‎دیدند. این نوعی مَنسب بود. برای همین وقتی او می‎رود و فرد دیگری می‎آید و در این مَسند می‎نشیند، بازهم همان احساسات و عواطف هست، یعنی کاریزما ادامه پیدا می‎کند. این جایگاه با شخص نمی‎آید و با شخص هم نمی‎رود، فرهنگ این جایگاه را حفظ می‎کند و به آن ساخت می‎دهد.



سلیمی نمین: این اصلا کاریزما نیست؛ یک پشتوانه فرهنگی است.



پارسانیا: کاریزما یعنی قداست؛ قداست شخصی هم داریم، اما این شخص از آن جهت که تجلی یک معناست، قداست یافته است. در واقع کاریزما از آن‎جا گرفته شده، اما بد به‌کار رفته است. کاریزما نه به‎معنای وِبِری، بلکه به این معنا که مقدس است و رهبری امام در این فرهنگ قداست دارد. این جایگاه، جایگاه ولی فقیه است. هرکس که در این مسند می‎نشیند، این قداست را دارد و این مسأله، یک نوع فرهنگ و هنجار دارد. چندین لایه عقلانیت در این‎جا نهفته و معیاری برای سنجش است. یعنی یک ارتباط خام بین توده و کسی‎که توانسته با آن‎‎ها ارتباط برقرار کند، نیست.



سلیمی نمین: امام در ارتباط با انقلاب اسلامی یک مهندسی دارد که بر اساس شناخت دشمن است. امام در تاریخ بسیار دقیق مطالعه کرده و بر اساس تجربه‌ تاریخی، دشمن را خوب می‎شناسد و نسبت به ضعف‌‎هایی که در نهضت‌‎های مختلف صورت گرفته و بروز یافته، اشراف بسیاری دارد. مثلا در شب بیست و یکم بهمن، آیت‌الله طالقانی بیانیه می‎دهد که مردم بروند خانه‎های‎شان، اما امام بر اساس همان شناخت دقیقی که از مسائل تاریخی داشتند، برخلاف نظر مرحوم طالقانی به مردم پیام دادند که به خیابان‌‎ها بریزند. چه می‎شود که مردم به‌راحتی و به‎سرعت، می‎توانند بین بیانیه امام و بیانیه آقای طالقانی، تمیز بدهند؟ این‎جا هم مثل صدر مشروطه، بین رهبران دینی اختلاف است، اما مردم هرگز دچار دوگانگی یا چنددستگی نمی‎شوند. چرا؟



پارسانیا: امام بر وحدت رهبری و اختلاف نیفتادن در سطوح مختلف مدیریت اجتماعی همواره تأکید می‎کردند. تحقق وحدت را آرمانی می‎دانستند که اگر خیلی چیز‎های دیگر فدای آن شود، بی‌جا نیست. نمونه‌اش عملکرد ایشان در رابطه با آقای بروجردی و نتیجه‌اش این است که این مدارا بالأخره ثمر داد. بودن آیت‌الله بروجردی در قم در برخورد دربار با نیرو‎ها و جریان مذهبی تأثیرگذار بود. بعد از آن هم امام به این مسأله توجه داشتند و تلاش عمده‌شان این بود که این وحدت حفظ شود.

شاید دیگران این همراهی را نداشتند، ولی امام تلاش خودش را برای وحدت می‎کرد. ایشان به نحوی برخورد می‎کرد که اجازه ندهد این قطب‌بندی بسته شود؛ در صورتی‎که این شکاف، می‎توانست شکل بگیرد. امام خودش را کنار می‎کشید و در حاشیه می‎گذراند و هرگز در این تنور ندمید. دائما هم برای التیام این زخم اقدام کرد. با این‎که امام این کار را می‎کرد، باز هم اصطکاک‌‎هایی به‌وجود می‎آمد، اما نتوانست دوپارگی به‎وجود بیاورد. اقتدار حرکت امام موجب می‎شد که منحرفان یا حذف یا ملحق شوند. پایه اقتدار امام هم مردم هستند.

در مشروطه این‎طور نبود؛ رهبری دینی در نجف مستقر بود و نه در تهران. اختلاف هم به‎صورت وسیع‌تری در آن‎جا شکل گرفته بود. شیخ فضل‌الله نوری نماینده آن‎‎ها بود، در حالی‎که رهبری و تئوری‌پردازی به‎دست آخوند خراسانی و میرزای نایینی بود. اختلافاتی که آن‎جا هست، اصلا با اختلاف شب 22 بهمن آیت‌الله طالقانی و امام قابل‎مقایسه نیست. وقتی امام نظر می‎دهد، آیت‌الله طالقانی هم از او تبعیت می‎کند. آن‎جا هم که کسی تبعیت نمی‎کند - مثل آقای شریعتمداری - خودش توسط مردم حذف می‎شود.



سلیمی نمین: امام اصولی دارد که در ذهن ایشان کاملا روشن است، گرچه بیان یا نوشته نشده باشد. مثلا هرگز به قدرت بیگانه اتکا ندارد. ترور را هم کاملا نفی می‎کند. ترور هم تغییر قدرت است، اما امام نفس تغییر قدرت را مبنای مبارزه نمی‎داند. امام در مهندسی سیاسی خود چنین چیزی ندارد که تغییر قدرت بدون تغییر نگرش مردم حاصل شود. کاش در این کتاب بسیار ارزشمند، ویژگی‌‎ها و خصوصیات آن مهندسی که امام بنا گذاشت و توانست اعتماد عمومی را ایجاد کند، می‎آمد. به‎خاطر پایبندی امام نسبت به همین مهندسی است که مردم به او اعتماد می‎کنند. نگاهی که امام دارد، شعاری که می‎دهد و سطح کاری که می‎کند، با هدف، کار و شعار هیچ‌کدام از جریان‌‎های سیاسی سده اخیر قابل‎مقایسه نیست. امام در حالی‎که دارد یک انقلاب ایجاد می‎کند، توجه و اعتمادی به قدرت مردم دارد که هیچ تغییری نمی‎کند؛ و حرکت‌‎های چریکی و پارتیزانی را رد می‎کند.