هنوز دیر نشده...

اهمیت تاریخ شفاهی

تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری، بحثی است که از دیرباز در کشور ما مورد توجه قرار داشته است. تمسک به تاریخ شفاهی بحث جدیدی نیست و مسلمانان در این زمینه از تاریخ‌نگاری، ید طولایی دارند. در منظومه علوم اسلامی یکی از چیز‎هایی که از طریق آن به معارف دسترسی پیدا می‎کنیم، روایت‌‎هایی است که از معصومان ذکر می‎شود و برای این‎که این روایت‌‎ها به درست‌ترین شکل در دسترس ما قرار گیرد، از علومی مانند درایه‌الحدیث و رجال استفاده می‎شود.

اما در تاریخ‌نگاری مکتوب - چه آن‎چه نویسنده می‎نگارد، از چیز‎هایی که به‎نظر خودش می‎رسد باشد یا نظر دیگر محققان را تدوین کند - معمولا تمام واقعیت‌‎ها را مشاهده نمی‎کنیم. این مسأله دلایل مختلفی دارد. یکی از دلایل می‎تواند این باشد که در میان اتفاقاتی که رخ می‎دهد، همه مسائل به‌گونه‎ای نیست که بتواند به شکل علنی مطرح و مکتوب شود. مثلا در زمینه کودتای 1299 رضاخان، تعدادی از اسناد وجود دارد که رسما دخالت انگلستان را در کشور ما اثبات می‎کند. البته طبیعی است اسنادی که دقایق و ظرایف این کودتا و نقش انگلیسی‌‎ها در آن را برملا می‎کند، منتشر نشده و به همین دلیل در اختیار ما نیز قرار ندارد؛ این اسناد که اشاره صریحی به این موضوع دارند، با وجود گذشت حدود 90 سال، هنوز از سوی انگلیسی‌‎ها منتشر نشده‌اند. اما از اسناد موجود هم، چنین برمی‌آید که انگلستان در این ماجرا دخالت کرده است. در کنار این دو مورد، تاریخ شفاهی کودتای رضاخان را هم داریم؛ یعنی بسیاری از کسانی‎که در آن دوره حاضر و ناظر بوده‌اند، با صراحت از نقش انگلیسی‌‎ها و کانون‌‎های پنهانی آن‎‎ها در ایران یاد می‎کنند. بنابراین تاریخ شفاهی در چنین مواردی، تکمیل‎کننده تاریخ مکتوب است و می‎تواند ابعاد پنهان وقایع و اتفاقات تاریخی را که معمولا در اسناد ذکر نمی‎شود، آشکار کند.



آسیب‌‎ها و چالش‌ها

در تاریخ شفاهی، فردی که نقل‎کننده یک واقعه یا خاطره است، معمولا سعی می‎کند لغزش‌‎های خود را پنهان کند یا این لغزش‌‎ها را به گردن دیگران بیاندازد و در موارد مهم و مثبت، به‌گونه‎ای نقش خود را برجسته و نقش دیگران را کم‌رنگ کند. این‎‎ها آسیب‌‎هایی است که در تاریخ شفاهی وجود دارد و بر این اساس ممکن است فرد، دست به تحریف واقعیت و دروغ‌گویی بزند. البته گاهی گوینده تاریخ شفاهی، نه می‎خواهد چیزی را تحریف کند و نه قصد دروغ‌گویی یا کم‌رنگ کردن نقش دیگران و پررنگ کردن نقش خود را دارد، اما از دیدگاهی به ماجرا‎ها نگاه می‎کند که او را دچار اشتباه در دید و نهایتا برداشت نادرست می‎سازد.

انسان‌‎ها در مقاطع مختلف زندگی، از منظر‎های مختلفی به اتفاقات دور و بر خود نگاه می‎کنند و به همین دلیل، این احتمال وجود دارد که نتوانند پدیده‎ای خاص را به‎طور کامل مشاهده کنند. در چنین مواردی، تاریخ شفاهی چندان اعتباری ندارد و ارزش خود را از دست می‎دهد. در ماجرایی مانند کودتای 1299، بعضی از افراد جامعه متوجه می‎شوند که پشت کودتا دستان پنهان انگلستان به‎شدت فعال است، اما عده‎ای نیز اسیر ادعاهای استقلال‌طلبانه کودتاگران می‎شوند. زیرا کودتاگران خود را به‎عنوان یک جریان مستقل ملی معرفی می‎کردند که آمده تا به مسائل ایران سر و سامان دهد. بنابراین کسی‎که از این منظر به کودتا نگاه می‎کند، نمی‎تواند روایت جامع و مانعی از آن ارائه دهد و گاهی نیز دچار تناقض‎گویی می‎شود.

نکته دیگر در رابطه با اعتبار تاریخ شفاهی، جایگاه مصاحبه‎کننده و مصاحبه‎شونده است. همان‎گونه که گفته شد، مصاحبه‎شونده به‎طور طبیعی سعی دارد نقش خود را پررنگ کند. همچنین ممکن است از دیدگاهی به همه‌چیز نگاه کند که او را در دیدن واقع و ثبت خاطره، به اشتباه بیاندازد. مصاحبه‎کننده در مواجهه با چنین مواردی، باید جلوی لغزش‌‎های مصاحبه‎شونده را بگیرد و او را هدایت کند. مثلا با استدلال و منطق او را مجاب کند که به گزافه‎گویی و یا کم‌رنگ کردن نقش دیگران و پررنگ کردن نقش خود دست نزند. بنابراین اگر مصاحبه‎کننده با اشراف و اطلاع کامل نسبت به آن‎چه رخ می‎دهد و مصاحبه‎ای که گرفته می‎شود عمل کند، تا حدود زیادی می‎تواند جلو آسیب‌‎هایی را که مصاحبه‎شونده خود به خود در معرض آن قرار دارد، بگیرد.

دسترسی به اسناد می‎تواند در این زمینه بسیار به مصاحبه‎کننده کمک کند، اما برخورداری از شم قوی تاریخی برای مصاحبه‎کننده بسیار واجب است. اگر مصاحبه‎کننده زُکام باشد و نتواند بوی اتفاقات و جریانات را از لابه‌لای اسناد و گفته‎‎ها درک کند، دچار خطا می‎شود!

در مرحله بعد، وظیفه خوانندگان و دیگر افرادی که در آن حوزه نقش داشته و یا دارای اطلاع هستند، اهمیت می‎یابد. به این معنی که بالأخره گفت‎وگویی صورت می‎گیرد و مصاحبه‎شونده و مصاحبه‎کننده تمام تلاش خود را صرف می‎کنند تا روایتی از تاریخ را در دسترس دیگران قرار دهند؛ هم در دسترس مردم (به‎طور عام) و هم در دسترس کسانی‎که خود در آن وقایع حضور داشته و ناظر یا نقش‎آفرین بوده‌اند (به‎طور خاص)؛ در چنین مواردی، روایت‌‎ها و نقد‎های مخاطبان خاص، می‎تواند هر روایت تاریخی را به مسیر صواب نزدیک‌تر کند.

مصاحبه‎کننده باید روایت‌‎های مختلف را بخواند و با این دست‌مایه، سراغ افراد مختلف برود تا بتواند به جرح و تعدیل اظهارات آن‎‎ها بپردازد. این نکته در نقد تاریخ شفاهی بسیار مهم است. باید روایت‌‎های دیگرانی را هم که در همان زمینه فعال بوده‌، دارای خاطره هستند و یا خود در آن ماجرا نقش‎آفرین بوده‌اند، به صحنه آورد تا امکان پالایش و نزدیک شدن به واقعیت برای مخاطب فراهم شود. ممکن است چندین نفر در یک واقعه، درگیر باشند و هرکدام از منظر و با تحلیل خود به آن نگاه کرده و همان را نیز منعکس کند. اگر روایت‌‎های این چند نفر را کنار هم بگذاریم و فارغ از جانبداری شخصی، به قضاوت بنشینیم، می‎توانیم کم آسیب‌تر، به واقعیت برسیم.



چه باید کرد؟

ما باید هم‌زمان دو کار مهم را انجام دهیم. اولی دارای جنبه ایجابی و دیگری دارای جنبه سلبی است. نخست باید جریان تاریخ شفاهی را در کشور با دقت بیشتری دنبال کرد و به آن علمی‎تر نگاه کرد. باید از این روش که ضبط صوتی جلوی کسی گذاشته شود و او هم هرچه میل دارد بگوید و بعد منتشر شود، دست برداشت. البته در برخی موارد و برای برخی مصاحبه‌شونده‎‎ها که در معرض کهولت سن هستند و هرچه فاصله زمانی بیشتر شود، ممکن است اطلاعات آن‎‎ها از بین برود و دسترسی به آن دیگر ممکن نباشد، باید روش‌‎های ساده و سریعی را در پیش گرفت. اما به‎هرحال مصاحبه‎کننده باید ابتدا بر موضوع اشراف پیدا کند و بعد به‎سراغ مصاحبه‎شونده برود و تنها در همین حد نیز متوقف نشود. با هر مصاحبه، افق جدیدی پیش روی مصاحبه‎کننده باز می‎شود و بعد از آن او باید بتواند با یک‌سری سئوالات تکمیلی، دوباره سراغ مصاحبه‎شونده برود. این سئوالات ممکن است باعث شود، بعضی از زوایای وقایع که از ذهن مصاحبه‎شونده به‎طور موقت پاک شده، احیاء شوند، که این جزییات بیشتر می‎تواند مصاحبه‎کننده را به افق‌‎های جدیدتری برساند. این بخش، می‎تواند آسیب را از سرچشمه، کم یا برطرف کند.

اما کار دیگر این است که مؤسساتی به‎طور تخصصی نقد و بررسی چیز‎هایی را که تاکنون در زمینه تاریخ شفاهی منتشر شده، در برنامه خود قرار دهند. به‎نظر این مسأله به آن‎چه که توقع داریم رخ دهد، کمک فراوانی می‎کند. یعنی هم مصاحبه‎کننده می‎کوشد روش‌‎های خود را اصلاح کند و هم مصاحبه‎شونده می‎داند که چشم‌‎های ناظری وجود دارد که اظهارات او را خوانده، با دیگران مقایسه کرده و به نقد می‎کشد. این‎طور نیست که هرکسی هرچه توانست و خواست بگوید و دیگران تنها شنونده باشند و بپذیرند. اگر مؤسساتی در این زمینه فعال شوند و منابع تاریخ شفاهی را در مواردی را که در یک موضوع خاص موجود است، کنار یکدیگر بگذارند و بررسی کنند، اتفاق مبارکی رخ خواهد داد. البته در چنین شرایطی ما با انواع و اقسام اظهاراتی که همدیگر را نقض می‎کنند مواجه می‎شویم، اما برای رسیدن به حقیقیت چاره‎ای جز این نیست. دست‌کم در حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، باید هرچه زودتر این راه را باز کرد. هنوز بسیاری از افرادی که تاریخ شفاهی موجود را گفته‌اند، در دسترس هستند. می‎توان دوباره به‎سراغ آن‎‎ها رفت و آن‎‎ها را مورد پرسش قرار داد. این زمان نباید از دست برود.

همچنین باید فرهنگ نقد را در کشور تقویت کنیم. متأسفانه گاهی حوزه نقد با تسویه حساب اشتباه گرفته می‎شود و فضای بدی به‌وجود می‎آید که به توهین و خفیف کردن افراد منجر می‎شود و این پسندیده نیست. اما باید فرهنگ گفت‌وگو را بین خود و در جامعه‌مان رواج دهیم. هیچ مشکلی نیست که در حوزه مسائل علمی و فرهنگی، با تکیه بر گفت‌وگو و شنیدن اقوال مختلف، کار خود را دنبال کنیم. اصولا در مسیر فرهنگ نمی‎توان با ابزار دیگری سخن گفت. این باعث می‎شود که فرهنگ نقد و گفت‌وگو را با پرهیز از جناح‌بازی و توهین رواج دهیم. وقتی این فرهنگ رواج پیدا کند، خود به خود بسیاری از اظهاراتی که می‎شنویم و یا می‎خوانیم، مورد نقد عالمانه قرار می‎گیرد. رواج این فضا باعث می‎شود که از این پس، اگر کسی خواست صحبتی کرده یا چیزی بنویسد، با احتیاط بیشتری دست به قلم برده و یا زبان به سخن باز کند

سمیر قنطار در راه است...

شاید بیان خاطره شفاهی، برای گوینده آن، نوعی تخلیه خاطر بوده باشد، اما برای کسی‎که به‎عنوان یک گزارشگر و یا مورخ پای صحبت خاطره‎گو می‎‎نشیند، هر صفحه از آن خاطرات، کشفی جدید را در حوزه تاریخ و تحولات زندگی اجتماعی، رقم می‎‎زند.

نسبت خاطره‎گو و مصاحبه‎کننده، نسبت معدن با استخراج‎کننده آن است و هر قدر که معدن عظیم‎تر و دارای ذخایر بیشتر و بکرتر باشد، شوق و شعف صاحب معدن به مراتب بیشتر و عمیق‎تر خواهد بود.

صاحب این قلم، در سال گذشته پیشنهادی را مطرح کرده و پی گرفت که در ابتدا چندان به چشم نمی‎‎آمد: مصاحبه با «سمیر قنطار» اسیر مشهور لبنانی که در افکار عمومی مشهور به مارکسیست بودن و ازدواج با یک دختر یهودی در زندان‌‎های اسراییل بوده است!

هنگامی که پیشنهادم را به‎طور جدی‌تری پی گرفته و مسئولان فعلی حوزه هنری را که در آن زمان مدیران میانی حوزه بودند، قانع کردم که سمیر قنطار حرف‎های بسیاری برای گفتن خواهد داشت و لیستی از سئوالات از او را که حدودا 25 مورد می‎‎شد، تهیه کردم، حتی بعضی از دوستان لبنانی ما هم چندان باور نمی‎‎کردند که سمیر قنطار چیزی برای گفتن داشته باشد! به‎نظر آن‎‎ها آزادی سمیر قنطار، تلاشی برای نشان دادن ضرب شست به اسراییل بوده؛ و صرف‎نظر از این، او نه ارزش تئوریک دارد و نه ارزش ایدئولوژیک؛ اما نگارنده از ایده‎اش کوتاه نیامد تا این‎که رییس انتشارات سوره مهر امید داد که این مصاحبه می‎‎تواند زمینه‎ای برای ورود صاحب این قلم، به موضوع تاریخ مقاومت باشد؛ و با امید به خدا، زیر بار هزینه و ریسک اجرای این برنامه رفتیم.

هنگامی‎که سمیر قنطار را در لبنان دیدم، خود او نیز چندان باور نداشت حرف زیادی برای گفتن داشته باشد! به او گفتم: «من جوانی 20 ساله بودم که در راه سفر تحصیلی و رفت و آمد به تهران، گزارش محاکمه نلسون ماندلا رهبر جبهه آزادی بخش آفریقای جنوبی را خواندم و به همین دلیل هنوز به او علاقه‎مندم و نسبت به سرنوشت او حساسیت به خرج می‎‎دهم؛ و همین‎طور نسبت به زندگی‎‎های بسیاری دیگر. می‎‎دانم که زندگی و مبارزات شما هم می‎‎تواند الگویی برای جوانان و مردم خاورمیانه و جهان باشد. اما باید تأکید کنم که اصلا در موضع تملق نیستم و با همین اعتقاد این‎همه راه را آمده‎ام.»

سمیر نیز با ناباوری پا به عرصه مصاحبه گذاشت، اما توانایی عجیبی در بیان خاطرات و گذشته زندگی خود و مبارزاتش نشان داد؛ توانایی‌ای که نشان از انضباط و دقت ذهنی و هوشمندی و توجه او نسبت به جنبه‎های مختلف قضایا و مهمتر از همه، حافظه عجیب او در ثبت موضوعات؛ وی همچنین زبانی روان در بیان حوادث داشت.

دو جلسه گذشته بود که مصاحبه ما جهت خود را پیدا کرد و همان دوستانی که از پذیرش موضوع امتناع داشتند، این‎بار هر روز بعد از مصاحبه مرا در آغوش گرفته و خوشحال از کشف عظیمی که حاصل شده، به رسم مهربانی لبنانی‎‎ها ابراز لطف می‎‎کردند؛ و من به‎خوبی می‎‎دیدم که سمیر در مسیر استخراج چه معدن عظیمی از حوادث تاریخ معاصر خاورمیانه، جنایات اسراییل و مظلومیت مردم فلسطین و لبنان و جنایات کریه غرب در منطقه است