گفت‎وگو با محمدرضا مداحیان کارگردان نمایش کلید

مرور فتنه‌های تاریخ ازصدراسلام تا امروز / حنانه حیدری

محمدرضا مداحیان نمایش را با تئاتر «شعله در زمهریر» شروع کرد. همان نمایشی که سال گذشته در تالار وحدت اجرا شد. او امسال هم با «کلید» در تالار اندیشه حوزه هنری منتظر تماشاچیان است. طیف‎های گوناگونی از مردم مخاطب این نمایش هستند. «کلید» هم مناسبتی و تاریخی هست و هم نیست. روایت حقیقت امیرالمؤمنین (علیه‎السلام)، قیام عاشورا، ماجرای سقیفه و جنگ ایران و عراق حقایقی است که هم جزو تاریخ است و هم تا شیعیان روی زمین نفس می‎کشند مسأله روز است. محمدرضا مداحیان و گروه هنری «تراب» مدت‎هاست برای رسیدن به این فرم

بعضی از دیالوگ‎های نمایش، شعاری نیست؟

مثلا؟

اصلا مشکلی ندارم با این‎که کسی درباره مسایل روز هم چیزی بسازد. بعضی جاها از کلیدواژه‎های روز استفاده می‎شود. مثل خواص بی‎بصیرت. این عبارت‎ها در متن ننشسته، این‎طور نیست؟

متن اولیه اصلا این عبارت‎ها را ندارد. به‎طور کلی زبانش استعاره است. معتقدم وقتی حرفی را برای این مخاطب ونسل امروز صریح نمی‎گویی خیلی بیشتر مخاطب را درگیر می‎کند و از آن لذت می‎برد سوای این‎که خیلی چیزها به‎قدری قداست دارد که صراحت آن را خراب می‎کند. مثل این‎که بیاییم از اسم رهبر انقلاب استفاده کنیم. اصلا جایگاه این اتفاق وجود ندارد. جدای از این‎که اسم ایشان را خراب کنیم هیچ فایده‎ای برای کار ندارد. خود ماجرا، خواه ناخواه درباره آن آدم جلو می‎رود.

گفت‎وگو با محمدرضا مداحیان کارگردان نمایش کلید

مرور فتنه‌های تاریخ ازصدراسلام تا امروز / حنانه حیدری

نمایش نمادین شروع می‎شود و مدتی طول می‎کشد تا به‎نظر مخاطب عادی غیرحرفه‎ای بخش اصلی شروع شود و بفهمد موضوع از چه قرار است. به‎نظرتان اوایل نمایش خیلی نمادین نیست؟

فکر می‎کنم ما از لحظه اول این گزاره و این اتفاق را برای مخاطب باز می‎کنیم. وقتی پرده کنار می‎رود، اولین قاب ما آن آکواریوم است که معلوم می‎کند قرار است تماشاچی هیچ چیزی را به سادگی نفهمد. نمایش خودش را معرفی می‎کند و این کد را می‎دهد. تصور شخصی من این است که چه ایرادی دارد جماعتی که دین‎مدار هستند یک کار فاخر همراه با تعقل و تفکر ببیند.

این ایرادی ندارد. اما در جایی می‎گویید خلیج همیشه فارس، همیشه فارس بوده و همیشه فارس می‎ماند.

خلیج همیشه فارس هم جزو عبارت‎هایی است که بعدا اضافه شده. نسخه اصلی متن را دارم. هیچ‎یک از این واژه‎ها را ندارد. می‎توانم این نسخه را بدهم ببینید.

ببینید در صحنه آخر موافق این اتفاق‎ها نیستم و دوست ندارم. نگاه شخصی من این است یاد بگیریم چه‎جوری حرف بزنیم. متأسفانه در این اتفاق‎های اخیر، دیگران به‎قدری با اندیشه کار کردند و قشنگ حرف زدند که جماعتی را محو اتفاق کردند. متأسفانه این طرف ماجرا تا ما می‎خواهیم حرف بزنیم باید حتما اسم برده شود و فحش بدهیم. این کار اصلا خوب نیست. این‎ها در نمایش نبود و قرار هم نبود که باشد.

این بد نیست که آدم حرفش را در نمایش بزند. همان‎طور که الان بعضی‎ها این‎کار را می‎کنند.

این وقتی درست اتفاق می‎افتد که از اول نمایش، این حرف‎ها باشد. وقتی ما چنین چیزی نداریم. این عبارت‎ها در آخر کار به‎زور چسبیده و قبول دارم از کار بیرون زده. این واژه‎ها در متن اصلی وجود ندارد و تابلو است که اضافه شده است. این نکته‎ای است که تماشاچی‎های ما هم در برگه‎های نظرسنجی‎ می‎نویسند و می‎گویند این عبارت‎ها نچسب است. بعضی اهالی تئاتر می‎گویند معلوم است صحنه آخر، یک چیزی جدای از متن است. انگار بریدند و چیز دیگری را جایگزین کردند. درباره خلیج‎فارس و این‎ها، خیلی تو ذوق نمی‎زند چون اشاره خلیج به فارس بودنش است. اما چون در صحنه آخر این کلمه‎های نچسب گفته می‎شود تمام چهار صحنه قبل را به هم می‎ریزد. و اصلا شکل خوبی ندارد.

در بعضی جاها هم روضه می‎خوانید؟

کجا؟

قسمتی که بازیگران میان‎ تماشاچی می‎روند. جنس روضه‎هایی هم که خوانده می‎شود سطح بالا نیست.

در صحنه چهارم یک اتفاق نمایشی می‎افتد. این صحنه را دوست دارم و خلق آن صحنه را یک اتفاق خوب می‎دانم چون به‎واسطه ایده یک جمع اتفاق افتاد. چون متن، یک روایت خطی در آن صحنه داشت. فضای تماشاچی را شکستیم و اتفاق‎ها را خیلی گزیده‎تر از متن روی صحنه دیدیم. مثلا برای صحنه حضرت امیر (علیه‎السلام) دیالوگ داشتیم، صحنه امام حسن (علیه‎السلام) داشتیم، که همه این‎ها حذف شد. چون تاریخ را به عقب برمی‎گردانیم و حجم اطلاعاتی کار زیاد است، مجبوریم در آن صحنه، نشان دهیم. نمی‎توانیم آن‎جا هم با استعاره رد شویم. چون دیگر تماشاچی نمی‎فهمد.

اصلا چرا حجم اطلاعاتی که می‎دهید این‎قدر زیاد است؟

همه این اطلاعات براساس انتخابی است که داشته‎ایم. انتخاب‎مان این است که آن شخصیت از یک‎جایی به یک‎جای دیگر می رسد. ما باید گذر زمان را نشان دهیم. کدهای این صحنه‎ها باید باشد. در طرح اولیه خیلی مفصل‎تر از این بودیم. روایت امام حسن (علیه‎السلام) و تیرباران پیکر ایشان را داشتیم. همه این‎ها در فریاد علی (علیه‎السلام) و دیالوگی که آوردیم بین شخصیت‎ها رد و بدل می‎شود. بالأخره باید این گذر زمان را طوری نشان می‎دادیم. اگر قرار بود از این صحنه یک دفعه به صحنه حضرت زهرا (سلام‎الله علیها) و ماجرای سقیفه برسیم، کار را از دست می‎دادیم. پس این گذرا بودن را باید نشان می‎دادیم. همین قسمت‎هایی که به قول شما روضه شده و به‎نظر من نکته‎های خوب هم دارد، اگر هم این‎طور از آب درآمده، به‎وسیله تکنیک‎های صحنه سعی کردیم از شکل مرسوم خارجش کنیم که حداقل روایت کسل‎کننده نباشد.

فرم این روضه‎ها بیشتر روضه‎های چند سال پیش است که الان زیاد مخاطب ندارد. در این سال‎ها تغییراتی در شکل و فرم روضه به‎وجود آمده.

منظور شما ارتباط دیالوگی آن صحنه است یا نوع اتفاقش؟

منظورم دیالوگ‎هاست. می‎شد از زبان دیگری هم استفاده کرد و همین اتفاق‎ها را روایت کرد. انگار ننشسته. روایت اصل قضیه خیلی‎خوب است اما با یک زبان دیگر. نمی‎دانم گیر کار کجاست که این عبارت‎ها نمی‎نشیند.

یک گیر اساسی داریم و آن‎هم در صحنه چهارم است.

از جایی‎که بازیگران وارد جمع تماشاچی می‎شود و تا جایی‎که به صحنه برمی‎گردند. این وسط صحنه به طناب بسته شدن حضرت علی (علیه‎السلام) از بین می‎رود، با این‎که خیلی صحنه قشنگ و تأثیرگذاری است. صحنه‎ای که چند نفر امیرالمؤمنین را با طناب بستند و صحنه‎ای که دنبال حضرت عباس (علیه السلام) می‎روند و در آخر با تیر او را می‎زنند فوق‎العاده است.

نمایش جای کار بسیار دارد. تئاتر «کلید» با این حجم کار بدون تعارف در سه هفته بسته شد. از لحظه‎ای که استارت کار برای تمرین زده شد تا روزی که اولین اجرا را رفته، واقعا 20 روز طول کشید. نمی‎گویم معجزه شده اما خیلی سخت بود. 32 نفر بازیگر داریم، حجم کار خیلی سنگین است. ساخت موسیقی، هماهنگی حرکت و بازی‎ها. این کارها اتفاقی نیست، زحمت کشیدیم. همه گروه‎ها تک به تک با هم حرف زدند و برای تک‎تک صحنه‎ها بحث کردند. برای دکور، گریم و موسیقی خیلی گپ زدیم. در «کلید» یک فضای جدید در موسیقی تجربه می‎کنیم. بدوی بودن موسیقی از ابتدا تا انتهای کار حس می‎شود. موسیقی تکراری نمی‎شود از همه سازها استفاده می‎کنند اما جنس اتفاق خیلی بکر است. برای رسیدن به این نقاط قوت، تلاش کردیم و ساعت‎ها گپ زدیم. فقط در 20 روز. قبول دارم که بعضی‎ جاها ننشسته. بعد از 17-16 اجرا یکی دو صحنه را جابه‎جا کردیم. هنوز داریم اِتود می‎زنیم و بچه‎ها، به‎قدری توانمند هستند که خودشان را با شرایط جدید تطبیق دهند. در مجموع شما به‎عنوان کسی که به‎صورت حرفه‎ای مخاطب این هنر هستید، تفاوتی میان «کلید» و بقیه نمایش‎های مذهبی وجود دارد یا نه؟

معمولا ضعف در متن دیالوگ کارهای مذهبی دیده می‎شود. اما در مجموع «کلید» کار آبرومندی است و کارکردن در این حوزه جرأت می‎خواهد.

ما ریسک کردیم. کسی جرأت نمی‎کند در این فضا این‎طور کار کند. نمی‎گویم اتفاق خارق‎العاده‎ای افتاده من خیلی تلاش کردم بگویم بچه‎های حزب‎اللهی هم می‎توانند کار حرفه‎ای ارایه کنند. در خیلی از تئاترها نمی‎توانند این توان را به نمایش بگذارند. چه ایرادی دارد فرم کار ما اتو کشیده و شیک باشد. چرا همیشه فضای هیأتی و عود و این‎طور چیزها؟ این کارها باعث می‎شود تمام ماهیت کار زیر سئوال برود. این‎همه تلاش کردیم، صحنه پنجم باید همان‎طور ساخته می‎شد که در طرح اولیه وجود داشت ولی متأسفانه دخالت‎ها آن را به این‎جا رساند. «کلید» در صحنه پنجم می‎تواند با تعلیق تمام شود و شخصیت با فکر خارج شود ولی این‎طور نشده

چگونه می‎‎شود به فرم مناسب رسید؟ / سعید ایمانی

یک نمایش تا چه حد می‎‎تواند حرف‎‎هایش را با توجه به اتفاق‎‎های پیرامونش؛ تنظیم کند؟ آیا چنین نمایشی، یک نمایش سفارشی خواهد بود؟ نمایش «کلید» هرچند با معیار‎‎های نمایش درجه یک فاصله دارد، اما درجهت سفارشی یا شعاری شدن حرکت نکرده و سعی شده محتوای آن با استفاده از ظرفیت‎‎های بیان نمایشی بازگو شوند. حرکت‎‎های فرم در این نمایش تا حد زیادی درست و به‎جا تنظیم شده است و بار اصلی نمایش را در کل کار به دوش می‎‎کشد. البته بعضی دیالوگ‎‎های نمایش کلید دچار بدسلیقگی هستند و اگر این حرف‎‎ها هم در درون قصه هضم می‎‎شد و از ماجرای کلی آن بیرون نمی‎‎زد، نمایش کلید می‎‎توانست موفق‎تر باشد. بعضی از سوژه‎‎ها وقتی دست‎مایه خلق آثار هنری قرار می‎‎گیرند، این ظرفیت را دارند که اثر هنری را به‎سمت شعاری شدن سوق دهند، اما خلق نمونه‎‎های موفق از این آثار، نشان می‎‎دهد که می‎‎شود سراغ این سوژه‎‎ها رفت و به شعارزدگی و سفارشی‎سازی نیفتاد. حرف‎‎های جدی و قرص و محکم را وقتی می‎‎شود تبلیغ کرد که بتوانند سر و شکل هنری مناسب به‎خود بگیرند و تجربه سال‎‎های گذشته به ما نشان می‎‎دهد که اتفاقا این آثار وقتی استاندارد‎‎های لازم هنری را داشته باشند، از اقبال و استقبال مخاطبان هم برخوردار می‎‎شوند. تاکنون فیلم‎ها، نمایش‎‎ها و آثار هنری زیادی درباره سوژه‎‎های اجتماعی روز یا سوژه‎‎های دینی و مذهبی ساخته شده است، اما تنها تعداد کمی از آن‎‎ها توانسته‎اند ماندگار شده و لااقل در ذهن مخاطبان‎شان باقی بمانند. هنوز رسیدن به یک ساز و کار محکم و فرم مناسب برای بیان این حرف‎‎ها، مشکل اصلی در این حوزه است. به هر حال می‌شود گفت نسل جدید هنرمندان، با تکیه بر تجربه‎‎های نسل گذشته، زودتر خواهند توانست به فرم‎‎های مناسب برای بیان حرف‎های‎شان برسند. هنرمندان امروز، بیشتر حواس‎شان به دیالوگ‎‎های آثارشان جمع است و باز بیشتر مواظب هستند که اتفاق‎‎های گل درشت و حساب‎ نشده‎ای را که از درام بیرون می‎‎زند، از آثارشان کنار بگذارند