گفت‎وگو با دکتر علی‎رضا شایان‌مهر

طبقه مضطرب

دکتر علی‎رضا شایان‌مهر مؤلف اثر شش جلدی دایره‎المعارف علوم اجتماعی و همچنین مدرس دانشگاه است. با وی درباره جایگاه طبقه متوسط در ایران و مهمترین آسیب های این طبقه به گفتگو نشسته‌ایم که آن را در ادامه می خوانید:

اجازه بدهید مدخل این بحث وجه تئوریک آن باشد، اساسا مفهوم «طبقه متوسط» به چه معناست؟

دانشمندان علوم اجتماعی علاوه بر ویژگی‌‎های اقتصادی، آگاهی به‎خود و تلاش در جهت آن آگاهی را عاملی دانسته‎اند که در تعریف «طبقه» ما را کمک می‎کند. پس، آگاهی گروهی از افراد، در کنار مسائل اقتصادی، و نیز اقدامی که بر اساس آن آگاهی انجام می‎دهند، معیاری است برای عبارت «طبقه».

صاحب‎نظران اجتماعی نیز به شکل‌‎های مختلف به تحلیل و تقسیم‌بندی طبقات پرداخته‌اند. بعضی به‎وجود سه طبقه معتقدند. مارکس در آثار مختلفش از سه تا هشت طبقه یاد می‎کند. عده‎ای دیگر قائل به دو طبقه هستند و بعد در میان این دو طبقه، لایه‎‎های بالایی و پایینی را اضافه می‎کنند. اگر فصل مشترکی را میان تعاریف و تقسیم‌بندی‌‎ها در نظر بگیریم، می‎توانیم به «طبقه متوسط» قائل شویم.

وقتی بشر وارد دنیای سرمایه‌داری شد، تکنولوژی و صنعت و پیشرفت‌‎های انفورماتیک مربوط به آن، وجه غالب فعالیت‌‎های جهان شد. در مقابلِ سرمایه انباشته‌شده‎ای که در اختیار بخش سرمایه‌داری بود، طبقه‎ای وجود داشت که باید به تولید می‎پرداخت و در بخش‌‎های مختلف از جمله صنعت، کشاورزی و... فعالیت می‎کرد. اما در میان این دو، طبقه واسطی به‎وجود آمد که در واقع «کار راه انداز» و رابط طبقه سرمایه‌دار و طبقه کارگر بود. این طبقه، سازمان‌‎های خدماتی را شکل داد. همچنین، مباحث آماری و سیستم‌‎های طراحی و برنامه‌ریزی را که طبقه سرمایه‌دار متولی آن بود، به‎عنوان واسط و آورنده و برنده حرف‌‎های سرمایه‌دار به‎کارگر، پی‌گیری کرد. سرمایه‌داران، گفت‎وگوی مستقیم با کارگران را در شأن خود نمی‎دیدند و این وظیفه را به‎عهده طبقه‎ای دیگر (طبقه متوسط) نهادند. فعالیت‌‎های این طبقه خصوصا در دو حوزه بانکداری و برنامه‌ریزی قابل توجه است.

طبقه متوسط از چه زمانی وارد ایران شد؟

به‎نظر من طبقه متوسط با ظهور روشنفکران در ایران شکل گرفت، نه با ورود و ظهور سرمایه‌داری. سرمایه‌داری در دوره صفویه وارد ایران شد و در دوره قاجار به شکل کم‌وبیش معوجی، فعالیتش را آغاز کرد. اما طبقه متوسط از اواخر دوره قاجار و تقریبا همزمان با انقلاب مشروطیت در ایران شکل گرفت. در این زمان، افراد بسیاری که در غرب تحصیل یا تجارت کرده یا صاحب صنعت شده بودند، به ایران آمدند و به تدریج، طبقه متوسط را در ایران شکل دادند. در واقع، از زمانی که چیزی به‎نام «دولت» و «دیوان‎سالاری» در ایران به‎وجود آمد و «هیأت دولت» و وزارتخانه‎‎ها تشکیل شدند، طبقه متوسط هم ایجاد شد.

تأکید دارم که نباید این طبقه متوسط را با پیشه‌وران، که قبل از آن وجود داشتند، اشتباه بگیریم. در حقیقت، نطفه طبقه سرمایه‌داری در دوره صفویه بسته شد، اما به‎جای طبقه متوسط، در آن دوره، پیشه‌وران و به جای سرمایه‌داران هم تجار و اشراف وجود داشتند. پس، شکل‌گیری طبقه متوسط، به این معنا که امروز مصطلح است، همزمان است با شکل‌گیری دولت و هیأت حاکمه، به‎وجود آمدن وزارتخانه‎‎ها و بانک‌ها، آغاز کار چاپ و نشر و ترجمه و...

پس نحوه شکل‌گیری طبقه متوسط در ایران و غرب اساسا با هم متفاوت است. این مفهوم در ایران با «روشنفکری» پیوند دارد و در غرب با «سرمایه‌داری».

بله، همین‎طور است. نحوه شکل‌گیری این مفهوم در این دو قلمرو متفاوت است. به همین دلیل، وقتی حسابداری ملی در غرب طراحی شد، آورده طبقه متوسط در درآمد ملی و درآمد ناخالص ملی را محاسبه می‎کردند. اما طبقه متوسط در ایران تولیدکننده درآمد ملی نیست، بلکه اتفاقا مصرف‌کننده است، زیرا ارزش افزود‎ه‌ای به بخش صنعت شما اضافه نمی‎کند. ما به این مسائل و نکته‎‎ها توجه نمی‎کنیم و در نتیجه فقط شکایت می‎کنیم که ساعت کار مفید کارمندان ما در روز بسیار کم است، در حالی‎که با این خاستگاه، اصلا قرار نبوده کارمندان ما کار کنند! شرایطی که این گروه در آن رشد کردند و پرورده شدند اساسا در اختیار سرمایه‌داران نبود، بلکه در اختیار دولت بود و دولتمردان ما هم نماینده سرمایه‌داری نبودند. یکی از دلایل وجود کشاکش‌‎های مداوم میان بازاریان و دولت در ایران همین است. بازاریان در ایران، قاجار و پهلوی را زمین زدند. آن‎‎ها می‎توانند فرازونشیب‌‎های مختلفی را در ایران تدارک ببینند و شکل دهند.

و این تفاوت خاستگاه طبقه متوسط در ایران و غرب، برای ما اتفاقی مبارک است یا نامبارک؟

به‎نظر من، این اتفاق مثل کلافی بسیار تودرتو است که به‎دست و پای ایران پیچیده و برخی از شئون حیات اجتماعی ما را هم در حوزه اقتصاد، هم فرهنگ، هم سیاست و هم جامعه غیرقابل پیش‎بینی و دچار تشنج‌‎های فراوان کرده است، وقتی می‎گوییم طبقه متوسط در کشور‎های پیشرفته به صنعت، تکنولوژی و سرمایه‌داری وابسته است، پس نقش خود را ایفا می‎کند و عایدی خود را هم دارد و این‎که دولت چه کسی را بالای سر آن بگذارد، تفاوتی ندارد چراکه سرمایه‌دار بالای سر اوست. اما طبقه متوسط در ایران حقوق‌بگیر دولت است و صاحب اندیشه و فکر نیست. این طبقه صرفا موجودی است که باید در سیستم اداری برود و بیاید و حقوقی دریافت کند. افراد این طبقه حق اظهارنظر و تغییر و تحول هم ندارند و به همین دلیل، همیشه مذبذب و مجبور به تملق هستند. به همین سبب، فرزندان این افراد نیز دچار آسیب‌‎های گوناگون اجتماعی می‎شوند؛ مثلا وقتی گرفتار طلاق می‎شوند، ناگهان همه جامعه را گرفتار می‎کنند؛ هنگامی که مشکلاتی در زمینه بهداشت برای‎شان پیش می‎آید یا دچار مرگ و میر می‎شوند، تمام جامعه دچار این مشکلات می‎شود.

با توجه به این موارد، در جواب پرسش شما باید بگویم: خیر، این اتفاق اصلا مبارک نیست. طبقه متوسط ما نیاز به پالایش دارد. این پالایش هم زمانی اتفاق می‎افتد که اقتصاد ما شکل سالمی به خود بگیرد.

فراموش نکنیم که طبقه متوسط در ایران بسیار گسترده است، هم از نظر کمی و تعداد افراد و هم از نظر نفوذش در پیشبرد سنت. اما از آن‎جا که روشنفکران در ایجاد این طبقه تأثیرگذار بودند، دیالکتیک آن را هم عینا انجام دادند؛ یعنی این طبقه در محدود و منکوب کردن روشنفکران و نیز در حفظ سنت‌‎ها همیشه نقش کیفی داشته‌اند.

این‎که می‎گویید طبقه متوسط در ایران همواره حقوق‌بگیر دولت بوده و مجبور به تملق شده است، با این‎که خاستگاه آن روشنفکری بوده، در تناقض نیست؟

دقیقا. این دیالکتیک چیزی است که اتفاق افتاده است؛ یعنی روشنفکران ما برآمده از اقتصاد، فرهنگ و جامعه خودمان نبودند، لذا وقتی دولت و سیستم‌‎های اداری را طراحی می‎کنند، دیالکتیک آن اتفاق می‎افتد، زیرا خاستگاه آن داخلی نیست. به همین دلیل، وقتی برای آل‌احمد یا بعضی از سنت‎گرایان ایران بحث روشنفکری به میان می‎آید، روشنفکران ایران را به وابستگی یا خیانت متهم می‎کنند – که به‎نظر من به‎طور مطلق و در باب همه روشنفکران نمی‎‎توان چنین حکمی داد- نتیجه آن دیالکتیکی است که در طبقه متوسط ایران اتفاق می‎افتد. این خاستگاه، خاستگاهی واقعی نیست. طبقه متوسط ایران نباید از روشنفکری ایران زاده می‎شد، بلکه باید از اقتصاد کشورمان زاده می‎شد.

آیا می‎توان نتیجه گرفت که بومی نبودن روشنفکری و به تبع آن، طبقه متوسط از آسیب‌‎های ورود تجدد به ایران است؟

من روشنفکران را متجدد نمی‎دانم. روشنفکران در ایران «می‌توانند» متجدد باشند، ولی روشنفکران ایران بیش از این‎که متجدد باشند، آورنده مدرنیته به ایران بودند. زمانی که آرایش دولت و هیأت حاکمه کشور در دوره قاجار شکل گرفت، طبقه متوسطی داشتیم که درست مقابل مدرنیته و روشنفکران بود و بیشتر در قالب‌‎های سنتی و فرهنگ بومی جامعه حرکت می‎کرد.

این‎که روشنفکران دارای تفکر غیر بومی بودند، به این معنی نیست که غیر ایرانی، غیر متعهد و غیر متجدد بودند. چه خوش‎مان بیاید و چه نه، واژه «روشنفکر» ترجمه کلمهintellectual و یک عبارت غربی است. روشنفکران ما هم بر اساس شیوه روشنفکران اروپایی کارشان نقد است. این افراد «مدرن» هستند، نه متجدد، البته در کنار این مفهوم، تجدد نیز می‎تواند وجود داشته باشد. اصلا تجدد در جوار سرمایه‌داری و بازار مطرح می‎شود. این خاصیت سرمایه و پول است که باید دائما در حال نو شدن باشد؛ و این تجدد است و با تعریفی که از «مدرنیسم» داریم فرق می‎کند.

همان‎طور که گفتید، طبقه متوسط هم از نظر کمی و هم از نظر نفوذ در جامعه، بسیار گسترده و تواناست. از سوی دیگر، بسیاری از متفکران ما معتقدند که «هویت» از جمله مسائل مبتلابه جامعه ماست. آیا طبقه متوسط ایران جایگاه و هویت خود را می‎شناسد؟ اصولا این طبقه چه تعاملی با هویت خود دارد؟

بیایید یک‎بار برای همیشه این شوخی را که چندصد سال است در ایران آغاز شده، تمام کنیم. وقتی درباره ایران و هویت ایرانی صحبت می‎کنیم، هیچ فرقی با صحبت درباره فرانسه و آلمان، و هویت فرانسوی و آلمانی ندارد. آن‎‎ها نه «چهل‌تکه» بلکه هزارتکه هستند. ما هم این‎گونه هستیم. باید مشخص کنیم که وقتی از «ایران» سخن می‎گوییم، منظورمان دقیقا ایران از چه زمانی و دوره‌‎ای است، ایران 6 هزار سال پیش؟ یا ایرانِ هزار و 400 سال پیش؟ ایران در دوره پهلوی؟ یا ایران در دوره انقلاب اسلامی؟ به‎نظرم، باید یک تاریخ را به‎عنوان مبدأیی که برای ایران می‎شناسیم مشخص کنیم. اگر ایران 6 هزار سال یا هزار و 400 سال پیش را به‎عنوان مبدأ معرفی کنیم، در هر دو صورت باید تقویم‌مان را عوض کنیم. در کشور‎های دیگر هم همین داستان وجود داشت. زمانی‎که چند کشور از آلمان جدا شدند، همین اتفاق افتاد. جهان در ماهیت خود همین‌گونه بوده است. همه کشور‎ها هزارپاره و هزارتکه هستند، اما فرانسوی‌ها، آلمانی‌‎ها و... گِردِ یک چیز مجتمع می‎شوند. ایرانی هم باید گِردِ یک موضوع واحد مجتمع شود، اما مسائل سیاسی، سنتی و مذهبی و نیز وابستگی‌‎هایش به دنیای بیرون و کشور‎های دیگر تا حدی مانع این تجمع می‎شود. ما اصل قضیه را گم کرده‌ایم و می‎گوییم که این مشکلات به‎خاطر تکه‌تکه بودن هویت ماست، اما به‎نظر من، این قضیه یک شوخی است. همه جوامع تکه‌تکه هستند. بنابراین، تأکید می‎کنم باید یک مبدأ یا یک پدیده را مطرح کنیم و بعد همه گِردِ آن مجتمع شویم. حال ممکن است این مبدأ یا پدیده را عده‎ای کوروش، عده‎ای دیگر زرتشت، بعضی تاریخ هجری قمری و برخی موارد دیگر بدانند؛ اما مسأله این است که وقتی این پدیده را مشخص کردیم، باید به آن پایبند باشیم. مثلا اگر کوروش را برگزینیم، باید حواس‎مان باشد که آن‎چه می‎خواهیم عرضه کنیم مربوط به چهارده پانزده قرن پیش است و دیگر نباید انتظار داشته باشیم که در حوزه اقتصاد از دنیای سرمایه‌داری جلو بزنیم!

این‎که در ایران اقوام مختلفی زندگی می‎کنند، هیچ اشکالی ندارد. مگر در اسپانیا یا فرانسه این‎گونه نیست؟ در کانادا، در بخش‌‎هایی انگلیسی و در بخش‌‎هایی دیگر فرانسوی صحبت می‎کنند. از این نظر، وضعیت ایران بهتر است. فکر می‎کنم اول باید درباره این مسائل به جمع‌بندی برسیم، بعد درباره تأثیر و تأثر هویت و طبقه متوسط صحبت کنیم.

نکته مهم دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که طبقه متوسط ما با این مشکلات و کژی‌‎های تاریخی، هم گرفتار دست سیاست‌بازان می‎شود و هم گرفتار محرومیت‌هایش. در نتیجه، نه می‎داند به‎سمت کدام قبله باید بایستد و نه از کدام توبره قوت و معاشش را به‎دست آورد.

طبقه متوسط ایرانی طیف وسیعی دارد. عده‎ بسیاری مذهبی و سنتی هستند و عده‎ای حداقل در ظاهر سعی می‎کنند زندگی غربی داشته باشند. آیا این تفاوت در دیدگاه و روش زندگی در یک طبقه اجتماعی عادی است؟

قشر پایین این طبقه چنان درگیر معاش و مسائل مالی و روزمرگی خود است که چندان به فکر مطالعه یا تغییر زندگی خود نیست. هر وقت طبقه محروم را از محرومیتش آزاد کردند و توانستند برایش معیشت فراهم کنند، به این مسائل هم می‎توان فکر کرد.

اما لایه بالای طبقه متوسط - مثلا استادان دانشگاه - وضعیت دیگری دارند. مثالی می‎زنم. دوستی دارم که استاد دانشگاه است. او در میهمانی‌‎ها مانند غربی‌‎ها با بانوان رفتار می‎کند، اما هنگامی که باید به بزرگ‌تر‎ها احترام بگذارد، این کار را به تمامی انجام می‎دهد و حتی پایش را در مقابل افراد مسن دراز نمی‎کند. در واقع، آن‎جا که باید منافعش را از طریق تظاهر به روشنفکری تأمین کند، به‎شدت غربی، مدرن و متجدد است، اما جایی هم که منافعش از طریق دیگر تأمین می‎شود، شدیدا سنتی است!

طبقه متوسط ما، در کنار همه مشکلاتی که دارد، آسیب‌‎های طبقه متوسط غربی را هم دارد. خاصیت طبقه متوسط در جامعه‌شناسی اصلا در اضطراب آن است. این طبقه، تنها و مضطرب است؛ تصمیمی که شب می‎گیرد با تصمیم فردایش متفاوت است؛ به‎شدت ترسو است؛ دلواپسی‌‎ها و دلهره‎‎های بسیار زیادی دارد؛ به‎دنبال شورش، انقلاب و پیشرفت به دست دیگران است. در تعریف جامعه‌شناختی طبقه متوسط، این موارد کم‌وبیش در همه جهان صادق است، اما در ایران این موارد شدیدتر است. در ایران باید کژی‌‎های تاریخی، خرافات، جهل، عوارض دوران مغول، عوارض دوران استبداد و بسیاری موارد دیگر را هم به معضلات و مسائل طبقه متوسط اضافه کنیم. در نتیجه، افراد این طبقه نمی‎دانند با چه کسی باید ازدواج کنند، چگونه باید با همسرشان رفتار کنند، تکالیف خانوادگی‎شان را چگونه باید انجام دهند، چگونه باید دوست داشته باشند، چگونه باید متنفر باشند و... افراد این طبقه فقط مصرف‌کننده هستند، مصرف‌کننده‎ای بسیار متزلزل و پر دلهره