طبقه متوسط ایران اخلاق و تکثر درونی / سجاد نوروزی

در ایران امروز طبقه متوسط سرمایه اجتماعی‎ای است که با بی‎توجهی سیستماتیک در حال اضمحلال است. اگر اوضاع اجتماعی - فرهنگی به همین منوال پیش رود، ما با طبقه بی‎هویتی مواجه خواهیم بود که ارزش‎های اجتماعی را ذبح می‎‎کند.

طبقه متوسط ایرانی نظم اخلاقی خود را بر پایه کدام نظام ارزشی جست‎وجو می‎‎کند؟ پاسخ به این سئوال در ایران کاملا مشخص است. نهاد دیانت در تاریخ اجتماعی ایران، همواره مؤید نظم بخشی به حوزه اخلاق بوده است. از همین‎رو می‎‎توان قاطعانه حکم کرد که طبقه متوسط ایرانی، همواره در باب مسائل اخلاقی قضاوت را به دیانت می‎‎سپارد. اما اگر به تفکیک‎‎های خاص در تیپ‎شناسی طبقه متوسط ایرانی ملتزم باشیم آن‎گاه دیگر قضایا متفاوت خواهد بود. با یک نگاه جامعه‎شناسانه به امری اجتماعی تحت عنوان طبقه متوسط ما، یک «تکثر درون طبقاتی» مواجه خواهیم شد. تکثری که عطف به دیگر خصایص زیستی جامعه ایرانی، کلید فهم بسیاری از مسائل اجتماعی ایران است و به نوعی جدا از آن‎که عامل تفکیک طبقاتی به‎شمار می‎‎آید، به تفکیک تیپ‎‎های اجتماعی‎ای که در درون یک طبقه وجود دارند نیز کمک می‎‎کند.

در درون طبقه متوسط ایرانی امروزتیپ‎‎هایی رخ عیان کرده‎اند که تنها عاملی که می‎‎توان آن‎ها را در پیوند با طبقه متوسط ارزیابی کرد «درآمد اقتصادی» آن‎‎ها است. خلق و خوی این تیپ‎‎ها بیشتر نظیر طبقه غنی است و از حیث ظاهری هم این تیپ اجتماعی کوشش وافری می‎‎کند تا خود را همسان آن‎‎ها کند. از این روست که تمامی آن‎چه تحت عنوان رفتار اجتماعی از این تیپ عرضه می‎‎شود، چندان تطابقی با خلق و خوی غالب در طبقه متوسط ندارد. این امر مؤید این نکته است که طبقه متوسط، در عین‎حال که گزاره‎ای است به‎معنایی طیفی از اقشار که در برخی خصوصیات با هم مشترکند، اما در همین طبقه، اقشار اجتماعی در برخی خصائص از هم جدا می‎‎شوند. بنابراین طبقه متوسط موجودیتی واحد ندارد و یک‎دست نیست. لذا برعکس غرب، می‎‎توان گفت در ایران طبقه متوسط، محدود به فعالیت‎های روشنفکری نیست و بازاریان و مشاغل صنعتی را هم را شامل می‎‎شود. در عین‎حال طبقه متوسط ضرورتا مستقل از دولت نیست، بلکه به‎کارمندان دولتی هم مربوط است.

از دیگر سو، این قشر و تیپ اجتماعی اکنون در ایران از جمله اقشاری محسوب می‎‎شود که طلایه‎دار واگرایی در برابر برخی صور مدرنیته است و اساسا مهمترین خصلتی که شاید بتوان برای آن برشمرد، نوعی شیفتگی به ظواهر مدرن و صوری‎گرایی در این باب است. بر همین اساس می‎‎توان نسبت این قشر را با مقوله‎ای به‎نام «اخلاق» سنجید و در این باب به مطالعه کنش اجتماعی این قشر پرداخت.

در این باب برخی از تحلیل‎گران معتقدند که طبقه متوسط در ایران، غرب‎گرا نیست، اما در بسیاری از جنبه‎‎ها دشمنی و تعارضی با برگرفتن ارزش‎های عام غربی نمی‎‎بیند و غرب‎گرایی تعبیری است که سنت‎گرایان بدان متهمش می‎‎سازند. این تحلیل‎گران معتقدند، طبقه متوسط طرفدار ارزش‎های مدرن (چه غربی و چه غیرغربی) بوده و متولد جامعه مدرن است. در همین باب می‎‎توان نتیجه‎گیری مهمی را استخراج کرد؛ اگرچه این حکم تئوریک، از نظر ما بر واقعیت اجتماعی ایران منطبق نیست، اما نکته مهم مستتر در آن «حیرانی» این قشر است. این طبقه یا تیپ، طرفدار ارزش‎هایی مدرن، در جامعه‎ای غیرمدرن است و بر همین اساس می‎‎توان حدس زد موقعیت اجتماعی آن در جامعه ایرانی به چه نحوی سامان یافته است. این طبقه در میانه پیشینه و آینده‎ای گرفتار شده است که «اکنون» آن را دچار حضیض می‎‎کند. این طبقه مدام در کشاکش میل به گذشته‎ای پرشکوه و رهنمون شدن به آینده‎ای فریبنده است و حیرانی میان آن دو، جدای از آن‎که گذشته و آینده را در نظرش دور از دسترس می‎‎گرداند، اجازه درک «اکنون» را به آن نمی‎‎دهد.

همین امر نسبی‎گرایی اخلاقی‎ای را نزد این قشر رواج داده است که ناقض یک زیست پویای اجتماعی است. هنگامی که برای این تیپ اجتماعی بستر اجتماعی بادوامی برای کنش‎گری جلوه نمی‎‎کند، مهمترین پیامد، فقدان نظم ارزشی‎ای است که بر مبنای این بستر رخ عیان کند. این‎چنین است که می‎‎بینیم اکنون انبوهی از ظواهر مدرن همراه با این تیپ اجتماعی، در عرصه عمومی جامعه ظاهر می‎‎شود، اما در پس این ظاهر پر طمطراق، نه مدرنیته‎ای قابل کشف است و نه تعلق خاطری به هنجار‎های اجتماعی. از این رو مسأله اخلاق در این تیپ اجتماعی، نه‎تنها مسأله‎ای ثانویه محسوب می‎‎شود، بلکه حتی در باب آن نوزایی‎ای هم صورت نمی‎‎گیرد؛ یعنی تیپ اجتماعی مورد نظر ما حتی نمی‎‎کوشد نظم اخلاقی جدیدی بر اساس تمنیات خود تعریف کند. بدیهی‎ترین پیامد اجتماعی این امر، آن چیزی است که در جامعه‎شناسی کلاسیک به‎عنوان «آنومی» یا بی‎هنجاری (نه ناهنجاری) خوانده می‎‎شود. این بی‎هنجاری از صدای بلند موزیک در خودرو‎‎ها گرفته تا پوشش و میل عجیب به مهاجرت در جامعه ایران و بالاخص تهران، کرد تام دارد. این مقولات جدای از آن‎که با مبانی حیات اجتماعی ایران سر سازش ندارد، به نوعی رواج بی‎اخلاقی نیز محسوب می‎‎شود. رواج این امور در جامعه شهری ایران باعث شده است که این مقولات به نوعی به «بداهت حضور» دچار شوند و عیان شدن آنان در عرصه عمومی چندان تعجبی را بر نینگیزد. همین بی‎تفاوتی را می‎‎توان نقطه آغاز یک سقوط اخلاقی به‎شمار آورد و برای فرجام آن بیمناک بود.



نتیجه

در ایران امروز طبقه متوسط سرمایه اجتماعی‎ای است که با بی‎توجهی سیستماتیک در حال اضمحلال است. اگر اوضاع اجتماعی - فرهنگی به همین منوال پیش رود، ما با طبقه بی‎هویتی مواجه خواهیم بود که ارزش‎های اجتماعی را ذبح می‎‎کند.

پیر بوردیو از سه نوع سرمایه صحبت می‎‎کند؛ سرمایه اقتصادی (انباشت ثروت)، سرمایه فرهنگی (انباشت فرهنگی – تحصیلی) و سرمایه اجتماعی (انباشت روابط سودمند). در ایران امروز، به‎هر دلیلی سرمایه فرهنگی و اجتماعی طبقه متوسط یا دست کم تیپی از آن، در حال دگردیسی نامربوط و نامعلومی است. عطف به این امر باید خوراک و توشه اجتماعی و فرهنگی جدیدی برای این قشر تعریف کرد تا بتوان به فرجام و نقش‎آفرینی آن در ساحت تمدن ایرانی - اسلامی امید داشت. نمی‎‎توان به کناری نشست و این دگردیسی را مشاهد کرد و صرفا زبان به نقد آن گشود. در بزنگاه‎‎های تاریخی و مقاطع خاص اجتماعی - سیاسی ممکن است این قشر رفتاری را ازخود بروز دهد که قابل پیش‎بینی نباشد. آن‎گاه دیگر برای چاره‎اندیشی عالمانه کمی دیر است... .

وعده صادق / حامد نعمت‌اللهی

در سال‌‎های اخیر برای مردم لبنان و به مرور مردم کل منطقه، سخنرانی‌‎های سیدحسن نصرالله جایگاه خاصی پیدا کرد. «وعد الصادق» لقبی است که به او داده شده، زیرا که ثابت شده به تمام وعده‎هایش پایبند مانده است؛ از آزادسازی جنوب لبنان تا آزادی اسرای کشور‎های مختلف عربی که سال‌‎ها در زندان‌‎های رژیم صهیونیستی بسر برده‌اند. در نتیجه با وجود آن‎که شبکه‎‎های عربی اکثرا تحت نفوذ گروه‎‎های مخالف با اندیشه و راهبرد حزب‌الله هستند، اما به‎دلیل فشار عامه مردم، سخنرانی‌‎های دبیرکل حزب‎الله را که پیش از این تنها توسط المنار (عربی)، پرس تی وی (انگلیسی) و شبکه خبر (فارسی) پخش می‎شد، به‎طور زنده پخش می‎کنند.

در بحث رویداد‎های اخیر لبنان نیز، هر زمان که رخداد جدیدی روی می‎داد، توجه مردم به کلام سیدحسن نصرالله بود که با سخنانش، روشنگری کند. سیدی که در چند سال اخیر، به‎دلیل مسائل امنیتی در انظار عمومی ظاهر نمی‎‎شود و ویدیو کنفرانس‎‎های او در مناسبت‎‎های مختلف پخش می‎‎شود.

وی به‎عنوان چهره‎ای فراجناحی و کاریزما، تلاش کرده است که با فتنه‎‎هایی که ریشه تاریخی دارد و به‎دنبال ایجاد تفرقه و بی‎ثباتی میان فرقه‎‎های مختلف است، مبارزه کند.

یکی از نمونه‎‎های بارز، زمانی بود که مخالفین با توطئه‎ای تلاش کردند که حزب‎الله را به دام جنگ داخلی یا خلع سلاح بیندازند، اما تدبیر نصرالله مانع از رخ دادن این وضعیت شد و آن‎‎ها نتوانستند تحصن مسالمت‎آمیز هواداران حزب‎الله را به خشونت بکشانند.

نصرالله در حوادث مختلف و شرایط سخت اثبات کرده است که قدرت و قابلیت بسیار بالایی در مدیریت بحران داشته است. هوش و ذکاوت دبیرکل حزب‎الله در ساقط کردن دولت لبنان، تمام طرح‎‎های مخالفین را مختل کرد. وی متخصص تبدیل تهدید‎‎ها به فرصت است