گونه‎های روشنفکری با نگاهی به ادوار روشنفکری در ایران / دکتر حمید پارسانیا

5ـ روشنفکری ایرانی

روشنفکری، در معنای مدرن آن به بیانی که پیش از این گذشت، صورت واژگونه intellect و عقل کلی در آینه Ratio و عقل جزیی است و به همین دلیل بخشی از روشنگری مدرن است و تاریخی مستقل از آن ندارد. روشنفکری مدرن گرچه از بستر‎های فلسفی خاصی که ریشه در آموزه‎‎های هگل دارد بهره‌ می‎برد و لکن بیشتر یک اندیشه و فلسفه‎ای سیاسی است که در چهارچوب و اصول کلی روشنگری برای بخشی از معضلات جهان مدرن پدید آمد، همان‎گونه که روشنگری به‎رغم آن‎که اینک نه در چهره اصلی خود، بلکه در چهره صادراتی و یا حاشیه‎ای، بخش قابل‎توجهی از واقعیت اجتماعی جوامع غیرغربی و از جمله ایران را به خود اختصاص داده است؛ روشنفکری‌ نیز به‎عنوان پدیده وارداتی به تاریخ معاصر ما ملحق شده است.

بومی نبودن، وارداتی و یا استعماری بودن، آفت‌زدگی، واژ‌گونگی، تقلیدی و غیرخلاق بودن این دو پدیده به‎معنای نفی و انکار آن‎‎ها نیست. امروز ما چه بخواهیم و چه نخواهیم، روشنگری و یا روشنفکری با همه مسائلی که داشته و دارد بخشی از واقعیت تاریخی و اجتماعی ما است، نکته مهم این است که این بخش از واقعیت در محیط اجتماعی ما نقش و کارکردی مشابه با نقش و کارکرد پیشین خود در جوامع غربی ندارد و به همین دلیل ما برای شناخت این واقعیت‎ها در محیط اجتماعی خود، به شناخت پیشینه تاریخی آن‎‎ها در جهان غرب نمی‎توانیم اکتفا کنیم.

روشنفکری در غرب یک تولید داخلی برای درمان مسائل لیبرالیسم متقدم بود که چهار دوره تاریخی را در مدت کمتر از 200 سال پشت سر‎گذارده بود. این پدیده در ایران، یک تولید داخلی برای حل مسائل و مشکلات ناشی از حضور لیبرالیسم و سرمایه‌داری نیست. هرچند که روشنفکران ایرانی، روشنفکری را به همین منظور به‎کار می‎بردند، حضور روشنفکری در عرصه تاریخ اجتماعی ایران نظیر منورالفکری نه‎تنها حاصل تأمل و تفکر اجتماعی برای حل مسائل پیشین جامعه نبود، بلکه یک عنصر وارداتی بود که شیوه ورود و حضور این عنصر، خود، آن را به‎صورت یک مسأله و مشکل اجتماعی در آورد، به‎گونه‎ای که بر دامنه مشکلات پیشین افزود و البته حل این مشکل نیازمند تأملات نوینی است که موقعیت آن را در شرایط فرهنگی و تاریخی جدید آن شناسایی کند.

نخستین نشانه‎‎های روشنفکری در ایران بعد از انقلاب بلشویکی روسیه و قدرت گرفتن جریان چپ در همسایگی ایران ظاهر شد. برخی از عناصر نزدیک به انقلاب جنگل میرزا کوچک‌خان تحت تأثیر این جریان قرار گرفته و در نهایت نیز به آن‎‎ها پیوستند. در دوران قدرت رضاخان گروه 53 نفره‌ای در حاشیه جریان گسترده منورالفکری که لژ‎های ماسونی را در تسخیر داشتند، شکل گرفت. این گروه پس از جنگ دوم، در حاشیه ظهور قدرت جهانی روسیه به‎عنوان کانون بلوک شرق و در پناه حضور نیرو‎های نظامی این‎قدرت در ایران به‎صورت حزب توده فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. و از آن پس تا چهار دهه در شکل احزاب و گروه‎‎های سیاسی فکری و حتی نظامی به‎عنوان اپوزیسیون و رقیب برای حاکمیتی قرار گرفت که با ادبیات روشنفکرانه با عناوینی نظیر بورژوازی کپرادور و سرمایه‌داری وابسته از آن یاد می‎شد.

قدرت سیاسی حاکم نیز که در حاشیه سیاست غرب و خصوصا آمریکا عمل می‎کرد، در جهان دو قطبی آن روز همین جریان را به‎عنوان رقیب خطرناکی می‎دید که به‎دلیل حضور بلوک شرق ظرفیت جایگزینی و تصاحب قدرت را داشت.

جریان روشنفکری به‎رغم چهار دهه حضور پر حجم خود، به دو دلیل نتوانست در رقابت با قدرت مسلط جایگاه مناسبی را اشغال کند.

دلیل اول آرایش جهانی بلوک شرق و غرب بود که این جریان را از حمایت مستقیم قدرت خارجی محروم می‎ساخت، و دلیل دوم، ناتوانی از برقراری ارتباط سازنده و فعال با فرهنگ عمومی مردم بود.

دلیل ناتوانی این جریان در برقراری ارتباط، صرف وارداتی بودن آن نبود، زیرا هیچ فرهنگی گسسته و بریده از دیگر فرهنگ‌‎ها نیست، و هر فرهنگ حتی در شرایط بسط قدرت، عناصر مناسب با خود را از دیگر فرهنگ‌‎ها به‎گونه‎ای شایسته جذب و هضم می‎کند.

مشکل روشنفکری در ایران نظیر مشکل منورالفکری است که فرهنگ اسلامی و ایرانی، از جهت سیاسی، اقتصادی و نظامی در شرایطی نبود که امکان گفت‌وگو، گزینش و جذب آگاهانه و همراه با تصرف آن‎‎ها را داشته باشد و ثانیا عناصر و ابعاد معرفتی این جریان‎ها، (مسانخت) و سازگاری با بنیان‎ها، و مبانی فرهنگی موجود نداشت.

فرهنگ ایرانی از لایه‎‎های عمیق عرفانی و فلسفی تا سطوح مناسک و رفتار عملی و ابعاد احساسی و عاطفی خود به‎شدت از زمینه‎‎های دینی و مذهبی بهره‌‌ می‎برد، و جریان‎های معرفتی که از جهان غرب الگو گرفته و در حاشیه اقتدار آن عمل می‎کردند، هویتی کاملا سکولار و دنیوی داشتند، و این مشکل نسبت به جریان روشنفکری از ابعادی مضاعف برخوردار بود، زیرا منورالفکری و روشنگری مدرن، گرچه به‎لحاظ معرفتی، سکولار و غیر دینی است، و لکن این جریان در چهار سده حیات خود اولا برای عبور از فرهنگ مسیحیت، تجربه تاریخی موفقی را پشت‌سر‎گذارده و اینک از این تجربه در ایران می‎توانست استفاده کند. و ثانیا: روشنگری در گذر از پیشینه دینی خود توانسته بود با بازخوانی‌‎ها و قرائت‌‎های مجدد از مسیحیت از دیانت پیشین نیز به‎عنوان سوخت و یا ماده خام، جهت حرکت به‎سوی آرمان‎های دنیوی خود و تحقق بخشیدن به‎صورت نوعی جهان مدرن کمک گیرد. البته منورالفکری در ایران از این تجربه، به‎دلیل پیروزی سریع و زودهنگام خود، که در پناه قدرت سیاسی انگلستان انجام شد، استفاده نکرد، و بلکه به سرعت هویت دین‎ستیزانه خود را با استفاده از اهرم‎های قدرت آشکار ساخت. روشنفکری مدرن که در ذیل جریان روشنگری در قرن نوزدهم شکل گرفته بود، از تجربه مزبور محروم ماند، زیرا روشنفکری در مقطعی از تاریخ غرب پدید آمد که معرفت دینی در حضیض قدرت بود و سکولاریزم به‎صورت عریان و بدون آن‎که نیازی جهت پوشش گرفتن از مظاهر دینی داشته باشد، در چهره مکاتب ماتریالیستی ظاهر شده بود. پرواضح است که در چنین شرایطی روشنفکری نیازی برای تعامل عملی با فرهنگ دینی نداشت. شایان توجه است که اولین اعلامیه‎ای که با امضای روشنفکران در آغاز قرن بیستم صادر شد، برای مقابله با رفتاری سیاسی بود که در معرض اتهام تمایلات و یا انگیزه‎‎های مذهبی قرار داشت. زیرا کاپیتان دریفوس که اعلامیه در حمایت از او بود، یک یهودی در ارتش فرانسه بود.

روشنفکری در ایران نیز هنگامی وارد شد که منورالفکری بر اریکه قدرت تکیه زده و مبارزه با نهاد‌‎های مذهبی و دینی را به انجام رسانیده بود، در چنین شرایطی روشنفکران ایرانی نیز دلیلی برای پوشش گرفتن از نهاد‎های دینی نمی‎دیدند.

خصلت عریان دین‎ستیزانه روشنگری همان خصوصیتی بود که این جریان را حتی در رقابت با جریان سیاسی حاکم، در برقراری ارتباط با جامعه و مردم، ناتوان می‎ساخت.

روشنفکری در ایران نیز چهار دوره را طی کرد. با این تفاوت که دوره‎‎های روشنگری در جهان غرب طی 200 سال به انجام رسید، و در ایران طی پنج دهه.

دوره نخست روشنفکری دوره حماسه است. و این مقطعی است که روشنفکران ایران، احساس رسالت و مبارزه با یک قدرت مسلط جهانی را دارند، و این احساسی است که منورالفکران ایرانی هرگز آن را تجربه نکردند.

روشنگری، در دوره نخستین پیدایش خود در جهان غرب یک جریان تحول‎خواه و نسبت به گذشته تاریخی خود انقلابی بوده‌. این جریان تا انقلاب کبیر فرانسه، رویکرد انقلابی خود را حفظ کرد، ولکن از آن پس تاکنون نسبت به جهانی که به‎وجود آورده با رویکردی لیبرالیستی همواره صورتی محافظه کار داشته است. منورالفکری در ایران در زمانی پدید آمد که مدرنیته ارکان خود را سازمان داده، ظرفیت‌‎های جغرافیایی جهان غرب را به خدمت گرفته بود و اینک به‎دنبال فضا‎های حیاتی نوین اقطار عالم را در می‎نوردید. نخستین منورالفکران ایرانی از آغاز به تعبیر ملکم‎خان کالسکه آتشین غرب را می‎دیدند، که اگر جامعه ایرانی در‎های خود را به روی آن نگشاید، به قصد آبادانی زمین به داخل منزل آنان نیز خواهد آمد. آنان شکست را قبل از مقاومت تجربه کرده بودند و اینک برای خود رسالتی جز دلالی نسبت به سیاستی که قصد هویت آنان را کرده بود قائل نبودند، و اما روشنفکران خود را رفیقان انقلابی می‎دانستند که به‎نظر آنان از دو دهه قبل آغاز شده و تا تغییر همه جهان ادامه می‎یافت.

دوره حماسی روشنفکری در ایران هنگامی آغاز شد که حماسه جهانی روشنفکری به تراژدی تبدیل شده بود. عمر حماسه روشنفکری در ایران بسیار کوتاه بود. حماسه روشنفکری به برکت حضور قوای روسی در دهه 20 خوش درخشید و لکن دولت مستعجل آن تا آغاز دهه 30 بیشتر دوام نیاورد، و از دهه 30 با برقراری نظم جهانی بعد از جنگ دوم، تراژدی روشنفکری ایرانی آغاز شد.

دوره دوم یعنی تراژدی روشنفکری ایرانی؛ با معامله رفیق استالین با دولت قوام آغاز می‎شود. حزب توده بعد از کودتای مرداد 1332 هیچ‎گاه موقعیت پیشین خود را باز نیافت. بازماندگان این جریان برخی در خدمت نظام شاهنشاهی به‎کار رسمی گمارده شدند (بخش‎های مختلف نظام شاهنشاهی از مراکز امنیتی تا دفتر شهبانو فرح میدان کار این گروه بود) و بعضی دیگر در انتظار فرصت‎های جدید به بلوک شرق پناه بردند، و برخی از نیرو‎های جوان آنان با ناامیدی از نسل گذشته به‎سوی حرکت‎های چریکی رو ‌آوردند، حرکت‎هایی که با زمین‎گیر شدن در نخستین اقدامات عملی خود، در حسرت الگو‎های چریکی کاسترو هوشی‎مین ناکام ماند.

با این‎همه جریان چپ با استفاده از فرهنگ ترجمه، ادبیات گسترده‎ای را در حوزه دانش اجتماعی ایجاد کرد، بخش قابل‎توجهی از این ادبیات خارج از حوزه آموزش‎های کلاسیک و بیشتر در سطوح ژورنالیستی بود.

دوره سوم دوره افول و فروپاشی است؛ این دوره با انقلاب اسلامی ایران آغاز و کمتر از یک دهه به طول انجامید.

سرعت و قدرت انقلاب نه‎تنها سیاست استعماری وابسته به لیبرالیسم و دولت‌‎های متبوع غربی، بلکه روشنفکرانی را که به مدت سه دهه خود را به‎عنوان تنها اپوزیسیون به رسمیت می‎شناختند، مبهوت کرد. روشنفکران حرکت امام را در سال 42 چیزی بیش از یک شورش کور نیرو‎های ارتجاعی تاریخ، در برابر تحولات جهانی مدرنیته نمی‎دیدند. این شورش غیرعلمی از نظر آنان هرگز ظرفیت غالب آمدن بر قدرتی را نداشت که نقش ژاندارم را برای امپریالیسم جهانی در منطقه ایفا می‎کرد. پیروز شدن این حرکت برای آنان به منزله در هم فرو ریختن همه قواعد تکاملی تاریخ بود.

استبداد استعماری حاکم نیز، در نظام دو قطبی آن روز، هرگز تصور پیروزی قدرتی را که بیرون از معادلات جهاتی قدرت باشد، تصور نمی‎کرد. به‎رغم همه تصورات، انقلاب با جهت‌گیری ضداستعماری و ضداستکباری، با رویکرد الهی خود و با بانک تکبیر، نظام سیاسی طاغوت را در هم شکست. انقلاب اسلامی نه‎تنها در شعار، بلکه در عمل جریان روشنفکری را از بدو حرکت خود یعنی از قیام 15 خرداد، پشت سرگذارده بود.

آل‎احمد، در ضمیمه کتاب خدمت و خیانت روشنفکران، با آوردن تعابیر ضدامپریالیستی و ضدصهیونیستی امام، جهت‌گیری فعال و پیشگام این حرکت را در معرض نظر روشنفکران قرار می‎دهد.

روشنفکران که از شنیدن پیام 15 خرداد بازمانده بودند، اینک با مشاهده جهت‌گیری ضدآمریکایی و ضدامپریالیستی انقلاب هیچ نوع ابتکاری را برای شعار و یا رفتار خود نمی‎دیدند. قدرت انقلاب در نخستین گام جریان روشنفکری را نه‎تنها در ایران، بلکه در جهان اسلام، از رونق انداخت، به این معنا که هویت مذهبی و دینی را به حرکت‎های اعتراض‎آمیز جهان اسلام بازگرداند؛ و حرکت‎هایی که تا قبل از آن تحت عناوین روشنفکرانه چپ و یا ناسیونالیستی انجام می‎شد، تحت تأثیر انقلاب و با الگوگیری از آن به دامن مفاهیم و معانی دینی و اسلامی بازگشتند.

دوره چهارم، دوره دلالی است. این دوره با فروپاشی بلوک شرق و به‎تبع آن، افول جهانی روشنفکری آغاز می‎شود.

روشنفکری ایرانی که در اثر پیروزی انقلاب به‎شدت منفعل و مبهوت شده بود، با فروپاشی بلوک شرق حیرت و سردرگمی‎اش پایان یافت، و به‎دنبال آن با بازگشت به بستر اصلی روشنفکری، یعنی روشنگری قرن هجدهم، در خدمت لیبرالیسم متأخر و پروژه ناتمام آن قرار گرفت و بدین ترتیب همان نسلی از روشنفکران که در سال 1357 و پیش از آن انقلاب را به حرکت کند و ناپخته در قبال امپریالیسم جهانی متهم می‎کرد، پس از گذشت یک دهه، اصل انقلاب را به جهت در افتادن با نظام جهانی و موضع‌گیری در قبال صهیونیسم و مانند آن متهم می‎ساخت.