گونه‎های روشنفکری با نگاهی به ادوار روشنفکری در ایران / دکتر حمید پارسانیا

6- روشنفکری دینی

بیان نسبت بین روشنفکری و دین و بلکه روشنفکری دینی، به مراتب دشوارتر از نسبت روشنگری و دین و یا روشنگری دینی است و البته این دشواری مربوط به‎وقتی است که روشنگری و یا روشنفکری، معنای مدرن داشته باشد، وگرنه دین به حسب ذات خود روشنگری را کار و یا یکی از مهمترین اغراض خود می‎داند. قرآن کریم، دیگر کتب آسمانی و تورات و انجیل را کتب هدایت و نور معرفی می‎کند. انا انزلنا التوره فیها هدی و نور؛ ما تورات را نازل کردیم، در آن هدایت و نور است. (مائده/ 44) و آتیناه الانجیل فیه هدی و نور؛ ما به او انجیل را دادیم، در آن هدایت و نور است. (مائده/ 46) و از مردم می‎خواهد تا به پیامبر و نوری که با آن نازل کرده است، ایمان آورند: فامنوا بالله و رسوله و النور الذی انزلنا معه؛ پس به خداوند و پیامبر او و نوری که با او نازل کردیم ایمان آورید (تغابن/ 8).

نکته مهم این است، نوری که ادیان از آن بهره می‎برند، نور الهی است که با مشیت الهی بر قلب انبیاء و اولیاء او نازل می‎شود. یهدی الله لنوره من یشاء، خداوند هر کس را که مشیت کند به نور خود هدایت می‎کند. (نور/ 37) و این نور که با افاضه و اشراق الهی، شهود می‎شود، همان نوری است که روشنگری مدرن با اعراض و غفلت از آن شکل گرفت. روشنگری مدرن از نوری سخن می‎گوید که صرفا از افق فکر بشری و دریافت و شهود مفهومی او طلوع کرده باشد. و هر نوع معرفتی را که فراتر از ادراک مفهومی انسانی باشد، فاقد اعتبار و مرجعیت می‎داند و به همین دلیل با دینی که مبتنی بر سنن و فرامینی فراتر از افق معرفت مفهومی بشر باشد، ناسازگار است. روشنگری مدرن در حقیقت جریانی است که روشنگری دینی را با همه راز‎‎ها و اسرار آسمانی و الهی آن، چیزی جز یک اسطور‎ه تاریخی نمی‎داند که باید در پناه ابعاد دنیوی و زندگی این جهانی بشر رازگشایی و رمززدایی شود. روشنگری به‎رغم هویت سکولار و دنیوی خود، در بسیاری از جریان‎هایی که در ذیل آن عرضه شدند، یک دین ستیزی آشکار و عریانی نداشت و بلکه در بسیاری از مقاطع کوشید تا با تفاسیر و قرائت‌‎های مدرن از آیات، هم از تقابل و رویارویی مستقیم با فرهنگ دینی مصون ماند و هم بقایای عادات و آداب دینی را در خدمت انتظارات دنیوی خود به‎کار گیرد.

نتیجه عملکرد نخستین روشنگری، بازسازی دیانتی سکولار و دنیوی است که فاقد شریعت و سنت‎های قدسی‎ست، از این نوع دین با عنوان دئیسم که همان دین بدون مذهب و شریعت است، یاد می‎شود.

عقلانیت مدرن در 400 سال تاریخ روشنگری تحولات فراوانی داشته است، و روشنگری به تناسب این تحولات مواجهات و تفاسیری متفاوت با دیانتی داشته است که در ذیل این عقلانیت به‎عنوان موضوع معرفت تشریح می‎شده است. و این تفاسیر سکولار و دنیوی در پاره‎ای از موانع به‎صورت نظریه‎‎هایی در آمده است که رویکردی کاملا سلبی و منفی نسبت به دین داشته‌اند و نظریه‎‎هایی که در بخشی از تاریخ روشنگری شکل گرفته‌اند که از آن با عنوان روشنفکری مدرن یاد می‎شود، اغلب این خصلت را دارند، و همین امر مسأله‎ای است که تبیین روشنفکری دینی را با مشکلی مضاعف مواجه می‎کند. سکولاریسم عریان و مواجهه صریح روشنفکری با همه ارزش‎ها و هنجار‎های تاریخی که بیشتر لازمه ویژگی انقلابی و ساختارشکنانه آن است، موجب می‎شود تا روشنفکری دینی را به سرعت به‎صورت یک عبارت پارادوکسیال و تناقض‎آمیز در آورد، هرچند که در نگاهی عمیق این پارادوکس در ترکیب روشنگری دینی نیز وجود دارد.

با آن‎که روشنگری دست کم ظرفیت پوشش گرفتن از مفاهیم دینی و یا به خدمت گرفتن دین را داشته و به‎لحاظ تاریخی نیز قرائت‌‎های به ظاهر همدلانه مکرری نسبت به دیانت داشته است، روشنگری در ایران با بیش از 100 سال تاریخ خود کمتر به‎سوی مفاهیم دینی روی آورده و تا قبل از دو دهه اخیر بیشتر رویکردی دین‎ستیزانه داشته است و دلیل این مسأله همان‎گونه که پیش از این اشاره شد، بیگانه بودن این جریان نسبت به تاریخ و فرهنگ‌ جامعه ایرانی و تغذیه کردن از قدرت خارجی بود. این مسأله یعنی استفاده از قدرت خارجی موجب می‎شد تا روشنگری حتی احساس نیاز برای پیوند با فرهنگ مذهبی، و پوشش گرفتن از آن را نداشته باشد.

در دهه‎‎های نخست ـ قبل از مشروطه ـ منورالفکران ایرانی، نظیر ملکم‎خان با احساس قدرت مذهب به این نکته توجه داشتند که نیاز است معانی سکولار را در لفافه دین عرضه کنند، آخوندزاده نیز که در بیرون از مرز‎های ایرانی کفریات صریح و آشکار خود را به‎گونه‎ای موهن و فحاشانه ابراز می‎داشت، به هم سلکان داخل ایران خود توصیه می‎کرد، تا چون او بی‌پروا سخن نگویند بلکه در ظاهر مطابق پندار مردم سخن گویند. بعد از مشروطه با منزوی ساختن قدرت مذهب این نیاز نیز احساس نمی‎شد.

برخی از عوامل دیگری که مانع از شکل‌گیری روشنگری یا منورالفکری دینی در ایران بود به ساختار معرفتی کلام، فلسفه، عرفان و همچنین فقه سیاسی شیعه باز می‎گردد که هم فاصله اندیشه‎‎های مدرن را با عقاید و باور‎های کلامی، فلسفی شیعی حفظ می‎کرد، و هم مانع از توجیه اقتدار سیاست سکولار منورالفکران در چهارچوب فقه سیاسی شیعه می‎شد.

جریان منورالفکری و روشنگری مدرن در دو دهه اخیر، به‎دلیل حضور مقتدرانه مذهب، ضرورت نگاه به مذهب و ارائه تفسیر‎های سکولار از دین را به‎عنوان یک نیاز مهم اجتماعی درک کرده و بخشی از فعالیت خود را در این جهت متمرکز ساخته است.

بازگشت مذهب به عرصه فرهنگ عمومی و پی‌آمد‎های آن در قلمرو سیاست، در دهه‎‎های اخیر مختص به ایران نبود، و در دنیای اسلام و بلکه سطح جهان به‎صورت یک واقعه بشری بروز و ظهور پیدا کرد، به‎گونه‎ای که نظریه‌پردازان غربی، که قرن بیستم را قرن حذف مذهب از حوزه فرهنگ عمومی می‎دانستند؛ در پایان قرن، با توجه به این پدیده از افول سکولاریسم و یا ظهور پست سکولاریسم به عنوان یک مسأله اجتماعی یاد کردند، و به همین دلیل سه دهه اخیر بعد از انقلاب اسلامی ایران حجم قابل‎توجهی از مطالعات اجتماعی و تأملات نظری متفکران مدرن ناظر به ابعاد کلامی و یا اجتماعی دین شده است. جریان روشنگری در ایران در دو دهه اخیر به دلایلی که از این پس بیان خواهیم کرد، عنوان روشنفکری را به خدمت گرفته است. این جریان برای ارائه تفسیر‎های مدرن از دین، از محصولاتی استفاده می‎کند که روشنگری مدرن از دیرباز در مواجهه با مسیحیت و یا در دو دهه اخیر در مواجهه با دیانت و از جمله اسلام تولید کرده است.

پدیده دیگری که می‎تواند به جریان فوق مدد رساند تجربه کشور‎های عربی است. تفسیر‎های تجدد طلبانه از دین در دیگر کشور‎های اسلامی وضعیتی مغایر با ایران دارد. در این کشورها، رویکرد‎های تجددطلبانه و مدرن برخلاف ایران گرفتار وقفه تاریخی نشد، و به همین دلیل این رویکرد به‎صورت یک جریان معرفتی حدود 100 سال بر جریان مشابه خود در ایران تقدم دارد. در سه دهه اخیر نیز این جریان البته با الگو‎ گرفتن از نظریه‎‎های معاصر غرب، تولیدات داخلی متنوعی داشته است. ترجمه این بخش از تولیدات نیز بخش قابل‎توجهی از نیاز جریان داخلی را تأمین می‎کند.

آن‎چه تاکنون در این بخش بیان شد، ناظر به تفاسیری است که از دین متناسب با مقتضیات روشنگری مدرن و به بیانی بهتر موافق با رویکرد‎های لیبرالیستی- اعم از لیبرالیسم متقدم یا متأخر- باشد. وجه مشترک این‎گونه از تفاسیر بازخوانی و یا بازسازی اسلام در حاشیه ارزش‎ها و هنجار‎ها و یا اقتدار و نظم نوین جهانی است که بر اصول و مبانی تمدن مدرن سازمان یافته است.

روشنفکری در معنای دقیق آن، گرچه خارج از اصول روشنگری مدرن نیست و لکن اقتضای آن رویکرد غیر محافظه‌کارانه و انقلابی در جهت تغییر ساختار سیاسی و اقتصادی نظام جهانی و سلطه آن است.

روشنفکری دینی در ایران به اقتضای طبیعت خود باید در چهارچوب مبانی مدرن تفاسیری را از اسلام و تشیع ارائه دهد که جهت‌گیری انقلابی آن را نسبت به سلطه جهانی و ساختار مسلط آن حفظ کند، و دست کم فاصله نامتعادل کشور‎های شمال و جنوب و یا مناطق حاشیه‎ای سرمایه‌داری جهانی را تاب نیاورد، و به‎دلیل این‎که روشنفکری جهانی، با هویت هنجارشکنانه خود در مقطعی از تاریخ روشنگری مدرن شکل گرفت که سکولاریسم صورت و چهره‎ای عریان داشت، از این جهت ذخیره آماده‎ای از تبیین‌‎های روشنفکرانه دینی برای روشنفکران ایرانی وجود ندارد تا از آن برای تأمین نیاز داخلی استفاده شود.

نکته مهمتر این است که روشنگری در ایران که در ذیل منورالفکری و روشنگری مدرن قرار دارد؛ به‎دلیل رابطه خصمانه منورالفکران با مذهب، و انزوای مذهب از عرصه اقتدار اجتماعی، تا مدت‎ها نیازی برای ارائه تفسیر‎های روشنفکرانه از دین احساس نمی‎کرد. و به همین دلیل به‎رغم آن‎که روشنگری در ایران از دهه 20 به‎صورت یک جریان فعال اجتماعی ظاهر می‎شود، تا دو دهه بعد بدون توجه به دین تداوم پیدا می‎کند، یعنی روشنفکری دینی با دو دهه تأخیر، یعنی از دهه 40 ظاهر می‎شود.

دلیل شکل‌گیری روشنفکری دینی در دهه 40 حضور مجدد مذهب در عرصه حیات اجتماعی پس از هفت دهه انزوا است. قیام امام خمینی در 15 خرداد، بار دیگر نیروی اجتماعی مذهبی را در سطح مرجعیت شیعه به عرصه مبارزه اجتماعی وارد کرد، و با حضور خود، قدرت انقلابی مذهب را در شرایطی که استبداد استعماری شاه فعالیت‌‎های رقیب را سرکوب کرده بود، دیگر بار بر دیده جریان روشنفکری تحمیل کرد.

روشنفکری دینی در فرصت کوتاه حیات خود به‎دلیل این‎که برخلاف اصل روشنفکری از عقبه جهانی بهره‎ای نداشت، بخشی از نیاز خود را از طریق تولیدات دیگر کشور‎های اسلامی و بخشی دیگر را با تلاش‎های بومی خود تأمین می‎کرد. ترجمه آثاری نظیر اقبال لاهوری، مودودی، و سید قطب و تفسیر‎های انقلابی مارکسیستی نظیر جزوات آموزشی مجاهدین خلق و یا تفاسیر روشنفکرانه مبتنی بر رویکرد‎های اگزیستانس که با الگو‌گیری از روشنفکران قاره سیاه انجام می‎شد و همچنین رویکرد‎های همدلانه دینی که تحت تأثیر آموزه‎‎های برخی از متشرقین نظیر لویی ماسینیون و هانری کربن واقع می‎شد؛ نمونه‎‎هایی از فعالیت‎های روشنفکری دینی ایران است.

برای روشنفکری دینی نظیر اصل روشنفکری، چهار دوره هرچند کوتاه و حتی متداخل می‎توان تصویر کرد.

دوره نخست دوره حماسه است، که از نیمه دوم دهه 40 تا نیمه نخست دهه 50 ادامه پیدا می‎کند، این دوره که همزمان با دوران تراژدی روشنفکری ایرانی است، دوره‎ای است که در آن روشنفکران دینی با نشاط و پر تحرک، در آرزوی درهم شکستن بن‌بستی هستند که بر محیط مبارزان جامعه ایران سایه افکنده است. و لکن در کمتر از یک دهه تراژدی آشکار می‎شود.

حرکت روشنفکری دینی از نیمه اول دهه 50 از یک طرف در تقابل آشکار و پنهان با سنت تفکر شیعی قرار گرفته و در این تقابل متهم به التقاط می‎شود، و از دیگر سو، با آفت ترکیب‌‎های خام نظریه‎‎های روشنفکرانه چپ و خصوصا مارکسیستی با مفاهیم دینی، مواجه می‎شود. بیانیه تغییر مواضع مجاهدین خلق، بخشی از آسیب‎های ترکیبات ناهمگون تشیع با مارکسیسم را آشکار ساخت.

مشکل سومی که روشنفکری دینی با آن مواجه شد، بن‌بست سیاسی آن بود که با شکست حرکت‎های چریکی و تسلط شاه بر مخالفان سیاسی ظاهر شد.

دوره سوم دوره افول است، این دوره با اوج‌گیری مجدد حرکت امام از سال 56 شروع شده و تا دوران جنگ ادامه پیدا می‎کند.

انقلاب اسلامی با منفعل ساختن اصل روشنفکری، روشنفکری دینی را نیز که عمدتا از جنبش‌‎های چریکی چپ الگو می‎گرفت، منزوی ساخت. انقلاب همراه با حرکت سیاسی خود ذهنیت اجتماعی را دیگر بار به‎سوی مفاهیم فلسفی، عرفانی و کلامی تشیع فعال می‎ساخت و بدین ترتیب موقعیت تفاسیری را که از آموزه‎‎های انقلابی چپ الهام می‎گرفتند، متزلزل می‎ساخت.

دوره چهارم، دوره دلالی است. بخشی از جریان روشنفکری دینی، در دوره تراژدی و افول روشنفکری به سنت معنوی تشیع پیوست که اینک با خصلتی انقلابی، حرکت تمدنی نوینی را آغاز کرده بود. و بخش دیگر در ذیل جریان‌ روشنفکری، مسیر دلالی را طی کرد. عده‎ای از این بخش در بعد عملی یا نظیر منافقین به‎صورت پیاده نظام ارتشی قرار گرفتند که آمریکا و دیگر دول غربی آن را تجهیز می‎کردند و یا آن‎که در کشور‎های اروپایی نشست‌‎های مشترکی را با بقایای رژیم شاه برای توبه از گذشته به اصطلاح انقلابی برگزار کردند، و عده‎ای دیگر در بعد نظری، با یدک کشیدن عنوان روشنفکری و یا روشنفکری دینی مسیر ترجمه‎‎های مستقیم و یا غیر مستقیم را برای ورود تفاسیر سکولار و لیبرالیستی از دین هموار ‌کردند.

تفاوت این تفاسیر با برداشت‎های مقطع حماسی روشنفکری دینی در این است که اولا، فاقد خصلت انقلابی است، این تفاسیر با عنوان ایدئولوژی‎زدایی از دین، در حقیقت به‎دنبال به خدمت درآوردن دین برای ایدئولوژی لیبرالیستی حاکم بر جهان مدرن هستند.

ثانیا، با برداشت‌‎های سکولار و دنیوی خود، ارکان معرفتی دین قدسی را هدف قرار داده و قداست و معنویت را به حوزه‎ای فراتر از قلمرو زندگی بشری، و حتی فهم و دریافت انسان، محبوس می‎گرداند.

ثالثا، تفاسیر روشنفکرانه دینی در این مقطع برخلاف تفاسیر دوره حماسی آن، از عقبه گسترده تئوریک و نظری جهان مدرن بهره‌مند است و به همین دلیل حتی هنگامی که به ظاهر صورت تألیف پیدا می‎کند، سیرتی ترجمه‎ای دارد. سبقت روشنفکران عرب در این عرصه موجب می‎شود تا روشنفکری دینی در ایران از زحمت تطبیق تفاسیر سکولاریستی و لیبرالیستی مدرن بر مفاهیم و واقعیت‎های جهان اسلام نیز معاف باشد.

و بدین ترتیب در مقطع دلالی، روشنفکری دینی مانند اصل روشنفکری یک پوستین واژگونه و یا تحلیلی توخالی می‎شود که هر چه بر آن کوبیده شود، جز صدای سلطه جهانی، و پژواک نظریات تولید شده در فضای مربوط به آن به گوش نمی‎رسد. نکته مهم طول عمر این دلالی است که بیش از عصر حماسی و زمان تراژدی آن است، یک جریان اجتماعی به حسب قاعده پس از افول باید زایل شده و از بین برود، و لکن این جریان پس از افول و زوال بیش از دوره حیات خود تداوم پیدا کرده است و دلیل این تداوم قدرت و غلبه جریانی است که از پوست دباغی شده آن یعنی از عنوان باقی مانده روشنفکری و روشنفکری دینی به‎عنوان پوشش استفاده می‎کند. روشنفکری و روشنفکری دینی در معنای حماسی انقلابی آن دیرزمانی است که مرده است، و در زیر این عنوان اینک چیزی جز منورالفکری صدر مشروطه نیست، که در حاشیه حضور و نفوذ لیبرالیسم متأخر فعالیت می‎کرد.



7- سنت روشنفکری حوزه‎ای

وقتی از ترکیب روشنفکری حوزه‎ای استفاده می‎شود، بیش از ترکیب روشنفکری دینی، نیازمند به ایضاح مفهومی است.

هنگامی که روشنفکری با معنای عام دین ترکیب می‎شود به‎دلیل صورت‌‎های مختلفی که دین در ادیان و مذاهب گوناگون می‎گیرد، حالت‌‎های متفاوتی می‎تواند پیدا کند، و لکن حوزه‎‎های علمیه ایران با صورت خاصی از دیانت، قرین هستند که میراث اسلام و آموزه‎‎های اهل بیت عصمت و طهارت و تلاش عالمان دینی در یک تاریخ پر فراز و نشیب علمی ـ اجتماعی است. تعین تاریخی حوزه‎‎های علمیه و حضور زنده و فعال اجتماعی آن موجب می‎شود تا مسائل مربوط به روشنفکری دینی، در ترکیب روشنفکری حوزه‎ای، صورت ویژه و خاصی پیدا کند.

در ترکیب روشنفکری حوزه‎ای باید مراد از روشنفکری معلوم باشد. آیا معنای لغوی این ترکیب، مورد نظر است یا استعمالات عرفی و یا معانی اصطلاحی که در عرف خاص اهل فن و یا متخصصین علوم انسانی و اجتماعی به‎کار می‎رود؟ و اگر معانی اصطلاحی، مورد نظر است، در معنای روشنگری و منورالفکری، یعنی معادل enlightenment به‎کار می‎رود، و یا آن‎که مغایر آن بوده و معادل با intellectuality است و اگر معادل یکی از دو اصطلاح فوق است، با توجه به تطورات تاریخی که هر یک از دو اصطلاح فوق پیدا کرده‌اند، مرادف با کدام یک از معانی آن‎‎ها است؟ آیا روشنفکری معادلی برای معانی مدرن آن‎هاست و یا مرادف با معنایی است که این لغات، قبل از سیطره اندیشه مدرن داشته‌اند؟

با توجه به احتمالات یاد شده، شش معادل معنایی برای روشنفکری می‎توان در نظر گرفت:

اول: معنای لغوی؛

دوم: معنای مستعمل در عرف عام؛

سوم: معنای تاریخی روشنگری؛

چهارم: معنای مدرن روشنگری؛

پنجم: معنای تاریخی اینتلکتولیتی؛

ششم: معنای مدرن اینتلکتولیتی.

معنای لغوی روشنفکری، بهره‌وری از فکر روشن است و در عرف عام معادل آن چیزی از قبیل زمان‌آگاهی و آشنایی با مسائل و حوادث واقعه و داشتن مواضع فعال اجتماعی است.

و اینلایتنمنت به‎معنای روشنگری تا قرن هفدهم در معنای معنوی و روحانی آن به‎کار برده می‎شد، و لکن از قرن نوزدهم در معنای مدرن آن به‎کار برده شد. معنای مدرن آن نظر به جریانی داشت که از قرن هفدهم آغاز شد و در قرن هجدهم به قدرت رسیده بود.

اینتلکتول، نیز مأخوذ از intellect به‎معنای عقل است و معنای آن: اهل فکر و تعقل و عقلی و عقلانی است. intellect گرچه در معنای تاریخی خود نظر به عقل کلی داشت، و لکن در معنای جدید، در ذیل عقلانیت مدرن قرار گرفته است، و این لغت در نیمه اول قرن بیستم بر جمعی از اهل قلم اطلاق شد که با رویکرد سیاسی اعتراض‎آمیز خود در جهت تغییر و تبدیل وضعیت موجود، تأثیرگذار بودند.

حوزه با محتوای معرفتی، ریشه تاریخی، موقعیت تأثیرگذار اجتماعی، نسبت به مبانی و مفاهیم متفاوت و گاه متناقض روشنفکری، موقع و وضعیتی خنثی و یکسان نمی‎تواند داشته باشد، و به همین دلیل، ترکیب روشنفکری حوزه‎ای به تناسب معنایی که از روشنفکری مراد می‎شود و با برداشتی که عرف عام یا خاص از آن می‎کند، پی‌آمد‎های مختلفی دارد؛ به این معنا که مجموعه فعال حوزه‎ای، برخی از این ترکیبات را تاب نیاورده و در قبال کاربرد و استعمال آن حساسیت نشان می‎دهد و از برخی دیگر استقبال می‎کند.

اگر ترکیب لغوی روشنفکری مورد نظر باشد، حوزه می‎تواند خود را به‎دلیل بهره‌وری از کتابی که مصداق نور الهی است و برای خارج کردن مردم از ظلمات به نور نازل شده است و کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الی النور (ابراهیم/ 2) اندیشه و فکر خود را روشنفکرانه و روشنگر بداند.

اگر روشنفکری به‎معنایی باشد که عرف عام در برخی مقاطع از آن می‎فهمد؛ از قبیل زمان‌آگاهی، آشنایی با مسائل و حوادث واقعه و برخورد مسئولانه و متعهدانه نسبت به آن‎چه رخ می‎دهد؛ حوزه، روشنگری به این معنا را نیز وظیفه و مسئولیت خود قلمداد خواهد کرد. چه این که: العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس؛ انسان زمان‌آگاه، مورد هجوم شبهات قرار نمی‎گیرد. و در این صورت، روشنفکری حوزه‎ای به وضعیتی مطلوب دلالت خواهد کرد و بخش‌‎هایی از حوزه که از این وصف محروم باشند، در موضع اتهام خواهند بود.

و اگر روشنفکری به‎معنای روشنگری قرار داده شد؛ چه این‎که گاه به همین معنا به‎کار می‎رود، و یا اگر روشنفکر، ترجمه intellectual باشد، روشنفکری حوزه‎ای، ترکیبی بحث انگیز خواهد بود.

حوزه‎‎های علمیه، با محتوای معرفتی خود، و افراد حوزه‎ای با حفظ هویت تاریخی خود، معنای مدرن دو اصطلاح فوق را بدون بازخوانی و تصرف و قرائت مجدد بر نمی‎تابند، و لکن با معنای تاریخی این دو اصطلاح که بی‌مناسبت با معنای لغوی آن‎‎ها نبوده و عرف عام نیز گاه همین برداشت را از آن دو دارد، می‎توانند ارتباط برقرار کنند.

در توضیح روشنفکری حوزه‌ای، ابتدا نسبت حوزه را با معانی تاریخی دو معنای اینلایتنمنت و اینتلکتول، از دو جهت معرفتی و مفهومی و همچنین، فرهنگی و اجتماعی، و سپس نسبت آن را با دو اصطلاح مدرن این دو کلمه از هر دو جهت مزبور دنبال می‎کنیم.