گونه‎های روشنفکری با نگاهی به ادوار روشنفکری در ایران / دکتر حمید پارسانیا

9. منور الفکری حوزه‎ای

روشنفکری در معنای اصطلاحی، معادل intellectuality است و گاه نیز معادل اینلایتنمنت است که پیش‎تر به منورالفکری ترجمه می‎شده و روشنگری، ترجمه مناسب آن است.

اگر روشنفکری، نظر به روشنگری و یا روشنفکری مدرن داشته باشد، در این صورت، ترکیب روشنفکری حوزه‎ای، به‎لحاظ مفهومی، ناسازگار و به‎لحاظ تاریخی و اجتماعی، چالش آفرین و بحران زاست؛ زیرا روشنگری و به تبع آن روشنفکری مدرن، در نفی مرجعیت علمی وحی و نقلی که مستند به وحی است هم داستانند، و حوزه‎‎های علمی اسلامی و شیعی با همه افراط‌‎ها و تفریط‌‎های ظاهرگرایانه، تأویلی و عرفانی، و یا عقلانی؛ بر محور وحی و نصوص دینی، وحدت و انسجام می‎یابند.

مفاهیمی که به حسب ذات خود تناقض‎آمیز هستند؛ نظیر مفاهیم عدمی، مفاهیمی هستند که مصداق آن‎‎ها نیستی و عدم است و به همین دلیل، اموری نیستند که امری مانع تحقق آن‎‎ها شود یا آن‎‎ها را نخواهد یا نتواند محقق گرداند. در حقیقت، مصداق آن‎‎ها همان نبودن و نیستی است. روشنفکری حوزه‎ای نیز با ترکیب فوق به‎دلیل مفهوم تناقض‎آمیز خود بر هیچ امر واقعی دلالت نمی‎تواند داشته باشد و اگر در فرد یا مجموعه‌ای، این ترکیب جمع شود، تجمیع اعتقاد حوزه‎ای با اندیشه و اعتقاد منورالفکرانه، تجمیع منطقا ناسازگاری است و یک شخص و یا مجموعه از جهت تعدد جهات و اعتباراتی که حقیقتا دارد، این دو بعد را بدون آن‎که به وحدت و انسجام بیانجامد، به‎گونه‎ای درگیر و ناسازگار در درون خود جمع می‎کند. برای مثال، شخص و یا مجموعه‎ای به‎لحاظ زمینه‎‎های تربیتی حوزه‎ای خود، مرجعیت علمی و جهان شناختی وحی و نقل را باور می‎کند، و به آن ایمان می‎آورد. و به‎لحاظ قرار گرفتن در نظام آموزشی مدرن، معرفت علمی را در دانش مفهومی عقلی و یا تجربی منحصر می‎گرداند. چنین فرد یا مجموعه‎ای با شخصیت دوگانه و ناسازگار مواجه می‎شود. هر یک از ابعاد این شخصیت، در حال غفلت از دیگری می‎تواند تداوم یابد و لکن اجتماع این دو بعد شخصیت جز با ستیز و درگیری تداوم نمی‎یابد، و این نزاع تا آن‎جا ادامه پیدا می‎کند که یکی از دو بعد به نفع دیگری یا در صورت امکان هر دو به‎نفع امری سوم به‎طور کامل حذف شده و یا با بازخوانی و قرائت مجدد، تغییر هویت می‎دهد و به همین دلیل است که روشنفکری حوزه‌ای، هرگاه از محدوده مفهوم خارج شده و بخواهد به‎صورت یک واقعیت تاریخی در یک مجموعه حوزه‎ای تحقق یابد، با چالشی هویتی مواجه می‎شود. این چالش، ناگزیر یا با غلبه بُعد روشنفکری بر بُعد حوزه‎ای پایان می‎پذیرد و یا آن‎که غلبه بُعد حوزه‎ای را به‎دنبال می‎آورد، و یا اگر راه سومی وجود داشته باشد، آن راه طی می‎شود.

در صورت اول، باور‎ها و اعتقادات حوزه‌ای، موضوع تفاسیر و تحلیل‌‎های روشنفکرانه قرار گرفته، و در بازخوانی مجدد، باور‎های اعتقادی نخستین یا به‎طور کلی نفی شده و از دست می‎روند و یا آن‎که با قرائتی جدید، منقلب و دگرگون گشته و هویتی نوین پیدا می‎کنند. باور و اعتقادات دینی حوزه‎ای نسبت به عالم و آدم، آن گاه که از منظر منورالفکرانه و یا روشنفکری مدرن بازخوانی می‎شود، یا از نوع پندار‎های تاریخی‌ای دانسته می‎شود که بر اساس نظریات مختلف به اصطلاح علمی، در اثر جهل بشر یا زمینه‎‎های اقتصادی، سیاسی و تاریخی پدید آمده و اینک بطلان و فساد آن‎‎ها آشکار شده است و یا از نوع باور‎های مفیدی خوانده می‎شود که در اثر کارکرد‎های روانی و اجتماعی بشر به‎وجود آمده و هنوز نیز به‎دلیل آن‎که انتظارات بشر را برآورده می‎سازد، مفید و کارآمد است. تفسیر روشنفکرانه اخیر گرچه ظاهری همدلانه با باور دینی داشته و تداوم آن را ممکن می‎سازد، و لکن در حقیقت، با رویکردی سکولار و دنیوی، دین را در خدمت زندگی دنیوی بشر تقلیل داده، و ابعاد معرفتی، و هویت قدسی و آسمانی آن را زائل و نابود ساخته است.

صورت دوم، مربوط به موقعی است که نزاع به غلبه بُعد حوزه‎ای ختم گردد و آن در جایی است که روشنگری و روشنفکری مدرن از منظر دینی، بازخوانی و بازبینی شود. و در این‎حال، گریزی از نفی کلی آن و یا نفی کلیت آن نیست. نفی کلی، انکار همه‎جانبه مدرنیته است و نفی کلیت، بازبینی، بازخوانی و تصرف در آن است، و در صورت اخیر، بر مبنای نگاه معنوی و دینی عالم و آدم، عناصر مفید و مستعد جهان مدرن، بازیافت و بازسازی می‎شود. و این کاری است که روشنفکری حوزه‎ای، با تحفظ بر معنای قدسی و معنوی روشنفکری، در فرآیند ساخت و ساز جهان آینده باید انجام دهد.

صورت سوم، خروج از دو سنت مدرن و حوزه‎ای است. و این خروج در معنای عام آن ممکن نیست؛ زیرا قوام روشنگری و روشنفکری مدرن بر عقل خود بنیاد بشر، یعنی عقلانیتی است که آفاق آن به استعداد و توان انسان دنیوی و این جهانی ختم می‎شود و به بیان دیگر، عقلانیتی است که هستی سکولار و دنیوی را پیش فرض و اصل مسلم خود قرار داده و حقیقت قدسی و متعالی را یا به صراحت انکار کرده و یا با دیده تردید و شک از کنار آن عبور می‎کند. و اگر اساس عقلانیت روشنفکری بر اعراض از مرجعیت وحی و معرفتی است که با افاضه و اشراق الهی، اسرار و رموز هستی را منکشف می‎سازد و از سوی دیگر، قوام نگاه حوزه‎ای بر هستی متعالی و بی‌کرانه‎ای است که مجالی جز برای تجلیات و اشراقات او نمی‎تواند باشد و هیچ امر مستقل و خود بنیادی اعم از عقل و نفس در قبال فضل و فیض او نمی‎تواند تحقق داشته باشد، و خصوصا اساس اندیشه و تفکر حوزه‎ای، بر وحی مستقیم الهی است که پیام و کلام الهی را با مشایعت روح و فرشتگان، از زبان و بیان رسول امین خود، به‎گونه‎ای بر دیده و دل مخاطبان ابلاغ می‎کند که قصد و غرض و خواسته و منفعت هیچ‎یک از وسایط را بدان راهی نباشد؛ چندان که استناد کلام به آن حقیقت بی‌کران به نحوی باشد که سلب تصرف و دخالت وسایط از آن جایز و روا باشد.

این دو سنت به‎رغم صورت‌‎های مختلف و متضادی که در ذیل خود پیدا می‎کنند، در اصول یاد شده تمایز و تقابل دارند، و تقابل اصول مزبور، از نوع تقابل تناقض است و به همین دلیل، خروج از اصول مزبور ممکن نیست. بنابراین، نزاع تا هنگام غلبه یکی از دو اصل ادامه می‎یابد و اگر تردد و آمد و شدی در غیر اصول یاد شده وجود داشته باشد، مربوط به صوری است که در ذیل یکی از دو دسته اصول مزبور وجود دارد. مثلا روشنفکری مدرن می‎تواند از رویکرد راسیونالیستی خود به رویکردی آمپریستی و حس‌گرایانه و یا از فلسفه سیاسی لیبرال به فلسفه سیاسی مقابل آن تغییر موضع دهد و یا آن‎که اندیشه و تفکر حوزه‎ای رویکرد اخباری و ظاهرگرایانه خود را با رویکرد اصولی تعدیل و تصحیح کند.

بعد تاریخی ترکیب ناسازگار روشنفکری حوزه‎ای را در دو بخش می‎توان دنبال کرد: بخش اول، مربوط به هنگامی است که روشنفکری به‎معنای منورالفکری و روشنگری در نظر گرفته شود، و بخش دوم، مربوط به هنگامی است که روشنفکر در معنای اصطلاحی ویژه خود، یعنی معادل اینتلکتوئلیتی باشد.

روشنفکری حوزه‎ای در معنایی که نظر به عقل کلی و سعی و دانش شهودی و حضوری دارد؛ همان‎گونه که به‎لحاظ مفهومی، ترکیبی سازگار است؛ به‎لحاظ تاریخی نیز واقعیتی ریشه‌دار است که به اقتضای ذات خود همواره در تعامل با موقعیت خویش، فعال بوده است، و بلکه فعالیت و عمل مطابق با اقتضا و نیاز زمان، از لوازم این معنای از روشنفکری است.

ولکن، روشنفکری حوزه‎ای در معنای روشنگری مدرن نظیر اصل روشنگری و یا منورالفکری، به‎صورت پدیده‎ای وارداتی، آن هم نه از افق تفکر و اندیشه، بلکه از سطح سیاست، اقتصاد و فن‌آوری به عرصه ذهنیت جامعه ایرانی و حوزه‎ای راه یافت؛ تفاوت این معنای از منورالفکری حوزه‌ای، با اصل منورالفکری ایرانی در این است که اولی در حاشیه دومی به‎وجود آمد، یعنی منورالفکری، ابتدا از طریق رجال سیاسی و از مسیر مراکزی چون لژ‎های ماسونی به ایران راه یافت و آن‎گاه این نوع از اندیشه، به وساطت منورالفکران ایرانی، به محیط‌‎های حوزه‎ای وارد شد.

منورالفکری حوزه‎ای را به دو مقطع قبل و بعد از مشروطه می‎توان تقسیم کرد: در مقطع نخست به‎دلیل حضور مقتدرانه حوزه، جریان منورالفکری به‎رغم هویت غیردینی و حتی دین‎ستیزانه خود، ناگزیر از پوشش دینی گرفتن بوده و به همین دلیل، گام‌‎هایی را به‎سوی منورالکفری دینی برداشت. این جریان در آن مقطع بر همین قیاس، تمایلی فراوان برای تأثیر‎گذاردن بر حوزه‎‎های دینی داشت.

جریان منورالفکری، همزمان نفوذ در فرقه‎‎های صوفیانه را نیز در دستور کار خود قرار داد. منورالفکری با نفوذ در حوزه‎‎های علمی ‌توانست ضمن در هم شکستن مهم‌ترین کانون‌ مقاومت در قبال فرایند غربی کردن ایران، سنگر‎های کلیدی فرهنگ دینی جامعه، یعنی واژگان دینی را در خدمت مفاهیم بنیادین و حساس فرهنگ مدرن به خدمت گیرد. طی این مسیر، استحاله سنت دینی جامعه را با سرعت و هزینه‎ای کمتر ممکن و میسر می‎ساخت.

منورالفکران صدر مشروطه، در مسیر فوق گرچه توانستند در برخی از فرقه‎‎های تصوف، حضور قابل‎توجهی به هم رسانند؛ تا آن‎جا که لژ اخوت را در خانقاه صفی علیشاه برگزار کردند10 و لکن در متن حوزه‎‎های علمی، جایگاه و موقعیتی پیدا نکردند و تلاش‌‎های آن‎‎ها به جذب برخی از افراد گاه سرشناس حوزه‎ای محدود ماند، و البته این جذب، به‎دلیل ماهیت سیاسی منورالفکری صدر مشروطه، بیشتر در سطح سیاست باقی ماند و کمتر به لایه‎‎های عمیق فکری و معرفتی نفوذ کرد.

دلیل ناکامی منورالفکری در این مقطع، به عواملی چند باز می‎گردد، از آن جمله:

اول، تقابل بنیادین منورالفکری مدرن با تفکر معنوی و دینی حوزه‎ای شیعی. این تقابل، هویت اندیشه حوزه‎ای را به چالش می‎کشاند. و به همین دلیل، ورود آن به عرصه حیات حوزه‎ای جز با یک تغییر و تحول بنیادین که مقاومتی همه‎جانبه را به‎دنبال می‎آورد، ممکن نبود.

دوم، سیاست‎زدگی و سطحی بودن منورالفکری که توان نفوذ معرفتی آن را کاهش می‎داد.

سوم، قوت و قدرت یقین دینی. در بین نخبگان حوزه‎ای، فرهیختگانی که با سلوک معنوی و براهین عقلی، از یقین دینی بهره‌مند بودند؛ ضمن آن‎که خود با دیدن مظاهر دنیوی جهان غرب به تردید گرفتار نمی‎شدند؛ به سبب مرجعیتی که در حوزه‎‎های علمی داشتند، مانع از تزلزل در لایه عمیق اعتقادی می‎شدند.

چهارم، سیطره فقاهت و گستره شریعت، هنجار‎های دینی حوزه‎ای را به‎شدت مراقبت می‎کرد، و در نتیجه، منورالفکرانی را که قصد هنجار شکنی داشتند، از متن حوزه دور می‎داشت.

عوامل یاد شده از جمله عواملی است که نفوذ منورالفکری در حوزه‎‎های علمی را به سطح فعالیت‌‎های سیاسی که البته در همین سطح نیز مهم و تأثیرگذار بود، تنزل می‎داد و در نتیجه، منورالفکری حوزه‌ای، به جای آن‎که به‎صورت یک جریان معرفتی حوزه‎ای چالش انگیز در آید، به‎صورت منورالفکری حوزویانی در آمد که در برزخ حوزه و منورالفکری، به تردید روزگار می‎گذراندند.

فعالیت این گروه به‎دلیل این‎که نتوانست در متن حوزه، موقعیت و جایگاهی هرچند اندک پیدا کند، در بیرون از قلمرو حوزه، در نهایت به‎صورت بدعت‎گذاری‌‎های دینی و یا حتی دین‎سازی‌‎های جدید در آمد.

بعد از مشروطه، منورالفکران که قدرت را با حمایت انگلستان به‎دست گرفته بودند، نه نیازی به پوشش دینی گرفتن احساس می‎کردند و نه به‎دلیل آرمان‌‎های منورالفکرانه و یا انتظارات سنت‌شکنانه قدرت مادر، یعنی دول استعماری غرب، امکان این کار را داشتند. این مجموعه موجب شد تا دامنه رفتار عملی آن‎‎ها از محدوده هنجار‎های مذهبی دورتر شده و منویات سکولار و غیردینی آن‎‎ها آشکارتر شود و در نتیجه، امکان منورالفکری دینی سخت‌تر، و پرونده آن معطل و بلکه کاملا مختومه گردد. و به همین دلیل در این مقطع، کسانی‎که در مقطع قبل، به امید تبدیل نظام معرفتی حوزه‌، از طریق منورالفکری حوزه‎ای عمل می‎کردند؛ با اعتماد به اهرم قدرت رضاخانی، از یک‎سو به قلع و قمع حوزه‎‎های علمی و از دیگرسو به ترویج سکولاریزم عریان، و یا دین‌سازی‌‎های جدید یا بدعت‎گذاری‌‎های دینی روی آوردند.

سیدحسن تقی‎زاده، منورالفکری است که پس از خروج از کسوت روحانیت، و وداع با پیشینیه حوزوی خود، فرنگی شدن از موی سر تا ناخن پای را دنبال می‎‎کرد.

یحیی دولت آبادی که به همراه پدر تحصیلات حوزه‎ای خود را در سامرا و نجف گذرانده و از شاگردان آخوند خراسانی بود، پس از پدر، رهبری بابی‌‎های ازلی را داشت.11 او که از ابتدا آرزوی ممنوع شدن عمامه را در سر داشت؛ بعد از آن‎که رضاخان بر مسند قدرت نشست، از لباس روحانیت نیز خارج شد و گفت این درخت کهنه روحانیت از بین رفت و اینک برماست که در کنار آن، نهال جدیدی از اسلام ایرانی را که با مقتضیات عصر تطبیق گردد، غرس کنیم.12

سیدضیاءالدین طباطبایی یزدی، یک طلبه ژورنالیست است که پس از بیرون شدن از عبا و عمامه، لباس صدارت را که با پول سفارت انگلستان تهیه کرده،13 جهت به قدرت رساندن رضاخان میرپنج به تن می‎‎کند و پس از انجام مأموریت، جهت دلالی برای انتقال زمین‎‎های مسلمانان به صهیونیست‎‎ها، عازم فلسطین می‎‎شود.

کسروی، طلبه دیگری بود که در پناه قدرت رضاخانی، ابتدا به نقد تاریخی تشیع و در نهایت تحت عنوان نهضت پاک دینی، اصل حقیقت وحی را در معرض تردید قرار داد.

شریعت سنگلجی، روحانی دیگری بود که به ابعاد عرفانی و معنوی تشیع، در قالب اصلاح‎طلبی دینی تعرض کرد.

هیچ یک از این حرکات در شرایطی که لباس و پوشش روحانیت و بلکه اصل حوزه‎‎های علمی در زیر فشار رضاخان مورد هجوم بود، صورتی حوزه‎ای پیدا نکرد. بلکه همه آن‎‎ها در خارج از نظام حوزه‎ای قرار می‎گرفت. منورالفکری حوزه‎ای در این دوره چندان ضعیف و ناتوان بود که در حد فعالیت‌‎های شخصی افراد باقی ماند و حتی نتوانست به‎صورت یک جریان منورالفکری دینی و نه حوزه‎ای در جامعه تداوم پیدا کند.

جریان اصلی منورالفکری، در این مقطع، دین گریزی و دین‌ستیزی آشکار و علنی داشت و به همین دلیل، قرائت‌‎های حقیقتا منورالفکرانه و به ظاهر همدلانه با دین را نیز تاب نمی‎آورد.