گونه‎های روشنفکری با نگاهی به ادوار روشنفکری در ایران / دکتر حمید پارسانیا

10. روشنفکری مدرن حوزه‎ای

ترکیب روشنفکری حوزه‎ای در صورتی که روشنفکری در معنای اصطلاحی و تاریخی قرن بیستمی آن باشد، بیش از وقتی که روشنفکری به‎معنای روشنگری مدرن به‎کار برده شود، به‎لحاظ مفهومی، تناقض‎آمیز است؛ زیرا روشنگری، به‎رغم مغایرت ذاتی خود با تفکر حوزه‎ای شیعی، در مقاطعی از تاریخ مدرن تعاملات به ظاهر همدلانه‎ای با دیانت داشته و امکان استفاده از این تجربه تاریخی برای آن وجود داشته و دارد.

بسیاری از مراکز آموزشی غرب که اینک از کانون‌‎های علمی مدرن هستند؛ نظیر کمبریج و سوربن، قبل از رنسانس و یا پیدایش روشنگری، مراکز آموزش‌‎های دینی بوده‌اند. تغییر و تبدیل این مدارس از صورت مراکز آموزش‌‎های دینی به‎صورت دانشگاه‎‎های سکولار، امری است که روشنگری در فرایند سکولاریزاسیون و دنیوی کردن جهان اجتماعی خود انجام داده است. پدیده منورالفکری در ایران در صورتی که هویتی بومی داشت، در شرایطی مشابه با آن‎چه که در غرب گذشته بود، می‎توانست این مسیر را از طریق منورالفکری حوزه‎ای دنبال کند، و لکن نه مذهب در ایران از قبیل مسیحیت در غرب بود و نه رابطه مذهب با قدرت، از نوع رابطه این دو در قرون وسطی بود و نه منورالفکری در ایران یک تولید داخلی از نوع تولید غربی آن بود.

روشنفکری قرن بیستم، بر‌خلاف روشنگری، از تجربه تاریخی محدود‌تری برخوردار بود. این معنای از روشنفکری، در مقطعی از فرهنگ غرب پدید آمد که جامعه غربی، پیشینه مذهبی خود را در جهت وصول به زندگی دنیوی از طریق قرائت‌‎ها و تحریفات مکرر، مصرف کرده بود، و اینک هویت سکولار خود را در عریان‌ترین صورت، یعنی در قالب هستی‌شناسی‌‎های ماتریالیستی، و روش‌شناسی‌‎های آمپریستی و تجربی محض آشکار می‎ساخت.

روشنفکری ایرانی نیز در مقطعی از تاریخ معاصر ایران در حاشیه روشنفکری جهانی به‎وجود آمد که بدل‌‎های داخلی روشنگری مدرن بر اریکه قدرت تکیه زده، و مظاهر مذهبی و دینی جامعه را در معرض تاخت و تاز سنگین خود قرار داده بودند. و به همین دلیل روشنفکر ایرانی در بدو حضور، نیازی برای تعامل با اندیشه دینی احساس نمی‎کرد. ضمن آن‎که هویت تقلیدی و ترویجی آن، ظرفیت فعالیت مبتکرانه در این زمینه را کور می‎ساخت.

رویکرد دین‌ستیزانه روشنفکری ایرانی، و فقد‌ان پدیده روشنفکری دینی از جمله مسائلی بود که شکل‌گیری روشنفکری حوزه‎ای را به تأخیر می‎انداخت. روشنفکری مدرن دینی در ایران به شرحی که گذشت، پس از آن‎که حدود سی سال از عمر روشنفکری می‎گذشت، یعنی از دهه چهل به بعد، در حاشیه رکود سیاسی جریان روشنفکری و ظهور مجدد قدرت مذهب در صحنه مبارزه و ستیز شکل گرفت.

حضور فراگیر مردمی مذهب در دهه چهل که با قیام پانزده خرداد آغاز شد، حاصل فعالیت مجدد روشنفکری حوزه‎ای در معنای سنتی و تاریخی آن بود. این معنای از روشنفکری دینی که صورت بومی و در عین‎حال، معنوی و قدسی آن است، در این مقطع، ولایت فقیه را در دستور فعالیت سیاسی خود قرار می‎داد و به‎رغم مبارزه بنیادی با استبداد استعماری شاه، عملکرد خود را در قالب مفاهیم تاریخی و سنتی شیعی تبیین کرده، و از نظریات روشنفکرانه چپ استفاده نمی‎کرد.

روشنفکری سنتی دینی در دهه پنجاه به موازات مبارزه سیاسی با رژیم شاه، جبهه نظری جدیدی را نیز در تقابل با تفسیر‎های روشنفکرانه مدرن دینی که از موضع نظریه‎‎های رادیکال مارکسیستی و غیر مارکسیستی مطرح می‎شد، آغاز کرد و این پدیده خطیر سیاسی‌ای بود که می‎توانست جبهه مبارزه با رژیم را تحت الشعاع خود قرار دهد. با این همه، ابعاد توحیدی و معنوی مبارزه، برای روشنفکری سنتی چندان مهم بود که با گشودن این جبهه نظری، خطر مزبور را نادیده می‎انگاشت.

در این جبهه، تلاش بر این بود که تفسیر‎های مارکسیستی چپ از اسلام که امکان بازخوانی مجدد و جمع نظری با مبانی توحیدی را نداشتند با عنوان التقاط رد و ابطال ‌شوند و تبیین‌‎های روشنفکرانه دیگری که از موضع فرهنگی و تاریخی با عنوان بازگشت به خویشتن، حرکت سیاسی دینی را تفسیر و توجیه می‎کردند، با بازخوانی‌‎های فلسفی و تفسیری در خدمت نگاه دینی به انسان و جهان، قرار گیرند.

بخش قابل‎توجهی از آثار شهید مطهری در دهه 50 در نقد مارکسیسم و تفسیر‎های مارکسیستی از اسلام، و بخش دیگر در تبیین مسأله فطرت بود. هدف ایشان از پرداختن به مسأله اخیر، تفسیر خویشتن انسانی و اجتماعی به‎گونه‎ای دینی است تا آن‎که از این طریق به‎جای آن‎که رویکرد دینی در حاشیه بازگشت به زمینه صرفا انسانی، تاریخی توجیه شود، رویکرد انسانی و تاریخی در حاشیه بازگشت به حقیقت قدسی و دینی، توجیه و تفسیر گردد.

به هر حال، حضور مقتدرانه مذهب و روشنفکری مبتنی بر آن، عامل دیگری بود که از طریق محافظت سنت‌‎های معرفتی حوزه‎ای، مانع از شکل‌‌گیری روشنفکری حوزه‎ای مدرن می‎شد یا آن‎که تحقق آن را تضعیف کرده و به تأخیر می‎انداخت و با این همه، روشنفکری مدرن حوزه‎ای اگرچه به‎عنوان یک جریان حوزه‎ای هرگز نتوانست تحقق پیدا کند و لکن از دهه پنجاه به بعد به‎صورت روشنفکری حوزویانی در آمد که در خارج از فضای حوزه‌ و در حاشیه روشنفکری دینی قرار می‎گرفتند. این پدیده جنبی حوزه‎ای به‎دلیل این‎که از طریق روشنفکری ایرانی و بلکه به وساطت روشنفکری دینی ایرانی از روشنفکری جهانی تأثیر می‎پذیرد، به تبع تحولاتی که در روشنفکران جهانی به‎وجود‌ آمده است، تغییر و تطوراتی داشته است.

چهار مقطع از تغییراتی که برای روشنفکری مدرن و جریانات متأثر از آن، یعنی روشنفکری ایرانی، دینی وجود داشت، یعنی مقاطع حماسه، تراژدی، افول و دلالی را برای این معنای از روشنفکری حوزه‎ای یا به بیان بهتر روشنفکری حوزویان می‎توان دنبال کرد.

حماسه و تراژدی روشنفکری مدرن حوزویان؛ با هم در آمیخته است.

بازتاب روشنفکری مدرن در حوزه، بسیار دیر اتفاق افتاد. حماسه روشنفکری در ایران، پس از جنگ دوم، یعنی در دوره تراژدی جهانی روشنفکری آغاز شد. ورود روشنفکری دینی، در دهه چهل هنگامی رخ داد که اصل روشنفکری ایرانی در بن‌بستی همه‎جانبه واقع شده بود و اینک روشنفکری حوزه‌ای، حماسه خود را در دهه پنجاه، یعنی زمانی شروع کرده بود که ناکامی و شکست روشنفکری دینی در ارتداد مجاهدین خلق بروز و ظهور کرده بود؛ بنابراین، می‎توان گفت روشنفکری حوزه‎ای در معنای مدرن آن با یک تراژدی آغاز شد، یا حماسه‎ای بود که شکست را می‎شد از آغاز بر ناصیه آن خواند.

در مقطع کوتاه دهه 50، بخش قابل‎توجهی از طلاب انقلابی، جذب روشنفکری دینی‌ای شد که در بیرون از محیط حوزه‎ای و در حاشیه روشنفکری مدرن ایران پدید آمده بود. گذشت ده سال از قیام 15 خرداد، تبعید رهبری قیام، امام خمینی به نجف، فرصت مناسبی را برای روشنفکری دینی ایجاد کرده بود تا به جذب طلاب جوانی بپردازد که در اثر حرکت انقلابی رهبری دینی به عرصه سیاست وارد شده بودند و به‎دلیل تبعید رهبری، و رکود ظاهری قیام، شیفته جریانات سیاسی رقیب می‎شدند. طلاب جوانی که از محیط انقلابی حوزه‎ای و از حاشیه روشنفکری سنتی حوزه‎ای به دامن روشنفکری دینی مدرن می‎افتادند، به‎سرعت به آفت و آسیبی که روشنفکری دینی در این مقطع پیدا کرده بود، یعنی تذبذب بین اسلام و مارکسیسم و در نهایت، ارتداد دچار می‎شدند.

تفسیر‎های انقلابی ـ مارکسیستی سال‌‎های 1353 به بعد، میراث بر جای مانده این دوره روشنفکری چپ حوزه‎ای و یا به بیان بهتر حوزویان است. تفسیر سوره بقره در مسجد جوستان تهران، کتاب توحید آشوری در مشهد و تفاسیر قرآن گودرزی که به‎عنوان کار‎های گروه فرقان، مخفیانه منتشر می‎شد و درس‌‎های تفسیر گنجه‎ای از جمله برجسته‌ترین تولیدات روشنفکری چپ حوزه‎ای در مقطع حماسه و تراژدی آن است.

این جریان در صورتی که تداوم می‎یافت می‎توانست دست‎کم به چالش‌‎هایی معرفتی و سیاسی در حاشیه نظام حوزه‎ای منجر شود و لکن اوج‌گیری مجدد حرکت سیاسی امام خمینی که رهبری سیاسی روشنفکری سنتی دینی را برعهده داشت و پیروزی مردمی و سریع انقلاب نه‎تنها عمر سیاسی رژیم شاه، بلکه جاذبه‎‎های معرفتی و سیاسی روشنفکری ایرانی و دینی و در نتیجه، روشنفکری مدرن حوزه‎ای را در هم ریخت.

بخشی از روشنفکری مدرن حوزه‎ای به تبع تحلیل‌‎های مارکسیستی خود با بهت و شگفتی، نظیر بسیاری از روشنفکران ایرانی، وقوع انقلاب را باور نمی‎کرد.

آشوری در مشهد با ناباوری تمام می‎گفت، چگونه ممکن است، یک انقلاب خلقی در ایران پیروز شود؛ تا زمانی که چند نسل چون ویتنام در خاک و خون یک مبارزه قهرآمیز با امپریالیسم جهانی به سر نبرده باشد. این گروه مانند برخی از گروه‎‎های روشنفکری دینی یا اصل وقوع انقلاب را انکار می‎کرد و یا توان رهبری آن را برای فهم انقلاب و تداوم آن نفی می‎نمود.

بخشی دیگر با نظر به واقعیت عمیق و ریشه‌دار روشنفکری سنتی حوزه‎ای و راهی که راهبری آن با استفاده از سرمایه‎‎های تاریخی تشیع هموار می‎کرد؛ کباده سنگین روشنفکری مدرن را ر‎ها کرده و سبکبال در آغوش امواج خروشان انقلابی قرار گرفتند که مرز‎های جهان موجود را نشانه گرفته بود.

انقلاب که دستاورد حضور فعال روشنفکری قدسی و معنوی حوزه‎ای به رهبری امام بود؛ قدرت سیاسی استبدادی و استعماری منورالفکران ایرانی را در هم ریخت و به تراژدی جریان روشنفکری سکولار و چپ که در سال‌‎های پنجاه به بعد بن‌بست حرکت‎های چریکی خود را نیز مشاهده می‎کرد، پایان داد.

ورشکستگی روشنفکری جهانی، از نیمه دوم قرن بیستم آغاز شده بود. و روشنفکری ایرانی که حماسه خود را پس از جنگ دوم در حاشیه تراژدی جهانی یعنی قدرت اتحاد جماهیر شوروی آغاز کرده بود، اینک با پیروزی انقلاب اسلامی ایران افول خود را می‎دید و این امر به نوبه خود مرگ روشنفکری دینی و روشنفکری به اصطلاح حوزوه‎ای را به‎دنبال می‎آورد که در حاشیه بدل‌‎های ایرانی روشنفکری، به‎وجود آمده بودند.

عمر کوتاه روشنفکری حوزویان، از محدوده یک نسل تجاوز نکرد. همان نسل از نیرو‎های جوان حوزه که تحت تأثیر جاذبه‎‎های جریان مارکسیستی و چپ، به تفسیر متون دینی مبادرت می‎ورزید و برای تحقق آرمان‎های انقلابی خود با همکاری روشنفکری دینی دست به اسلحه برد، در متن عملیات نظامی به‎جای آن‎که قلب امپریالیسم جهانی را نشانه گیرد و یا آن‎که دستان کارگزاران داخلی آن را قطع کند، پیشانی اندیشه روشنفکری قدسی و معنوی حوزه‎ای یعنی ناصیه مطهری را هدف قرار داد، و با به پایان رسانیدن تراژدی، مرگ و نابودی خود را نیز مشاهده کرد.

دوره سوم؛ یعنی دوره افول روشنفکری مدرن به‎طور عام و روشنفکری سکولار دینی و یا حوزه‎ای به‎طور خاص؛ بیش از یک دهه ادامه نیافت و از آن پس به تبع مرحله جدیدی که برای روشنفکری جهانی پیش آمد. روشنفکری ایرانی نیز وارد چهارمین دوره تاریخی خود شد.

دوره چهارم؛ مقطع دلالی برای قدرت جهانی، جریانی است که روشنفکری هویت خود را در ستیز و تقابل با آن به دست آورده بود.

روشنفکری در این مقطع عنوان برای کسانی می‎شود که نظم نوین جهانی را پس از فروپاشی بلوک شرق، از موضع معرفت و اندیشه و با قدرت قلم حمایت می‎کنند. یعنی عنوان برای مجموعه قلم به دستانی می‎‎شود که لیبرالیسم متأخر را پایانه تاریخ و لنگرگاه بشریت معرفی می‎کنند، و خواستار عملکرد نظامی رییس‎جمهوری آمریکا برای مقابله با حرکت‎های تمدنی‌ای می‎‎شوند که خارج از هنجار‎ها و ارزش‎های کلان جهان موجود قرار می‎گیرد.

این گروه همان‎گونه که پیش از این گذشت، تعلقی به سنت روشنفکری قرن بیستم ندارند و از زمره بازماندگان دوران روشنگری‌اند، با این تفاوت که اندیشمندان قرن هجدهم با رویکرد حماسی و انقلابی به‎دنبال تحقق جهانی بودند که در حال آمدن بود و این گروه در پی حفظ جهانی هستند که به‎رغم سایه سنگین و جسم حجیم خود در حال رفتن است.

روشنفکری در این مقطع نقش واسطه برای دوام و بقای پدیده‎ای را دارد که در قرن بیستم دست کم‌ در بعد سیاسی و اقتصادی، آهنگ تغییر آن را در سر داشت. این جریان محافظه‌کار در حقیقت به جای آن‎که تداوم روشنفکری قرن بیستم باشد استمرار جریان روشنگری قرن هجدهم است که اینک پس از مرگ روشنفکری، عنوان آن را به غنیمت برده و از آن به‎صورت یک کالای تبلیغی و فرهنگی جهت اغراض سیاسی خود استفاده می‎کند.

روشنفکران دلال، در جهان غرب، چند سده با فیلسوفان و اندیشه‌ورزان لیبرالیسم متقدم و غالبا چند نسل نیز با روشنفکران انقلابی قرن بیستم فاصله دارند. این گروه، به‎رغم این فاصله زمانی، راه پیشینیان خود را با استفاده از عناوین مربوط به رقیبان دیروز خود ادامه می‎دهند. و حال آن‎که روشنفکری ایرانی به‎دلیل این‎که بسیاری از مقاطع تاریخی خود را به سرعت پشت‌سر‎گذارده است؛ فاصله‎‎های عصری و نسلی روشنگری و روشنفکری مدرن را کمتر طی کرده، و به همین دلیل بخشی از این تحولات را حتی یک نسل واحد تجربه کرده است و این پدیده در بخشی از روشنفکری سکولار مدرن که در حاشیه حوزه‎‎های علمی شکل گرفته است، بیشتر مشهود است. این بخش از روشنفکری که از دهه 50 حماسه و تراژدی خود را توأمان آغاز کرد و از پایان دهه پنجاه افول و زوال خود را نظاره‌گر بود، از پایان دهه 60 در حاشیه چرخش روشنفکری جهانی بلکه در حاشیه روشنفکری ایرانی، به ایفای نقش دلالی و واسطه‌گری روی آورد.

روشنفکری دلال در ایران، پس از انقلاب اسلامی نقشی شبیه به منورالفکران پس از انقلاب مشروطه را ایفا می‎کند. با این تفاوت که در مشروطه به‎رغم زمینه و پیشینه دینی، اهرم‎های قدرت در دست منورالفکرانی قرار گرفت که در حاشیه اقتدار سیاسی جهان غرب عمل می‎کردند، و حال آن‎که روشنفکران دلال به‎رغم استظهار و اتکاء به قدرت جهانی غرب و همچنین به‎رغم نفوذ و حضور در بسیاری از ساختار‎های اجتماعی شکل گرفته در دوران پس از مشروطه، اهرم‎های اصلی قدرت اجتماعی را به‎طور کامل در اختیار ندارند.

در صدر مشروطه، روشنفکری معنوی و سنتی حوزه‎ای که بعد مردمی انقلاب را تأمین می‎کرد به‎طور کامل از حریم سیاست و قدرت رانده شد، و لکن در انقلاب اسلامی ایران، حضور رهبری دینی در رأس هرم باقی ماند.

تفاوت دیگر این است که منورالفکران مشروطه با آن‎که بر رقیب مذهبی غالب آمده بودند، شاهد جریان سیاسی جدیدی بودند که با تأثیرپذیری از روشنفکری جهانی، تحت عنوان مارکسیسم به تدریج به‎عنوان آلترناتیو و رقیبی نوین حضور به هم می‎رساند و حال آن‎که پس از انقلاب اسلامی مهمترین میراث آن رقیب نیز که عبارت از عنوان روشنفکری است مصادره و به خدمت گرفته شده است.

منورالفکری پس از مشروطه، با حذف رقیب مذهبی، نه به‎دنبال پوشش دینی گرفتن بود و نه نیازی به پدیده منورالفکری دینی و یا در حاشیه آن منورالفکری حوزه‌ای، احساس می‎کرد. و لکن پس از انقلاب اسلامی، حضور مقتدرانه مذهب در داخل ایران، و امواج خروشان آن در جهان اسلام، و بلکه احیاء جهانی معنویت و موضع تدافعی سکولاریسم، موجب شد تا این جریان همان‎گونه که از عنوان روشنفکری به‎صورت پوستینی وارونه استفاده می‎کند، از پوشش دینی جهت حفظ محتوای دنیوی و این جهانی خود بهره برد، و به همین دلیل پس از افول روشنفکری چپ، روشنفکری دینی با محتوای منورالفکرانه، سکولار و لیبرالیستی؛ بعد از یک دهه رکود به‎صورت جریانی هم وزن با سکولاریزم عریان، و بلکه به‎گونه‎ای پررنگ‌تر از آن در ایران و دیگر کشور‎های اسلامی ظاهر شد. و البته در محیطی که استفاده از پوشش و نماد‎های دینی به‎صورت یک استراتژی و راهبرد برای روشنگری سکولار در می‎آید، صورت حوزه‎ای آن نیز با محتوای لیبرالیستی از موضع صرفا تبعی و جنبی خارج شده و به‎صورت یک هدف اصلی دنبال می‎شود، و بر همین اساس پس از انقلاب اسلامی در کنار حضور مقتدرانه روشنفکری معنوی حوزه‌ای، با فعال شدن روشنفکری دلال، وجود نوعی از روشنفکری واسط و دلال را در حاشیه حوزه‎‎های علمی باید توقع داشت. این نوع از روشنفکری گرچه ریشه در سنت معنوی جهان اسلام ندارد و لکن به موازات گسل از زمینه تاریخی و سنت اسلامی، با جهان اجتماعی موجود پیوند داشته ودر ابعاد نظری و عملی خود از عقبه معرفتی و سیاسی این جهان بهره می‎برد.

این جریان به‎دلیل پوشش گرفتن از نماد‎های دینی، ظرفیت بی‌نظیری را برای وساطت جهت عبور از انقلاب اسلامی به‎سوی استبداد استعماری دارد.

منورالفکری صدر مشروطه، در رقابت با حرکت مذهبی به سهولت توانست انقلاب مشروطه را به‎سوی استبداد استعماری سوق دهد. اقتدار مذهب و رهبران روشن اندیش آن در دو دهه پس از مشروطه تا آن‎جا نزول کرده بود که سید ضیاء الدین طباطبایی ـ به‎عنوان یک ژورنالیست منورالفکر ـ با حمایت مستقیم قدرت انگلستان توانست کودتای کم هزینه سوم حوت 1299 را به انجام رساند. بدون آن‎که خون‎ریزی و کشتاری به‎دنبال آورد، و یا آن‎که نیازی به استفاده از پوشش‎های دینی داشته باشد و یا ضرورتی برای استفاده از نسب و یا نسبت حوزه‎ای خود احساس کند.

کودتای سوم اسفند مسیر قدرتی را هموار کرد که بی‌توجه به ابعاد معنوی فرهنگ اسلامی و شیعی جامعه ایران؛ در آرزوی رسیدن به تجدد، مظاهر اجتماعی دنیای غرب را آن‎هم از مسیر حمایت و نفوذ دول استعماری دنبال می‎کرد. و البته این پی‌گیری که در حاشیه مطامع سیاسی بلوک غرب انجام می‎شد در محیطی که از زمینه‎‎های فرهنگی و تاریخی دیگری بهره می‎برد با آن‎که از شعار‎های اصلاح‎طلبانه و لیبرالیستی پوشش می‎گرفت؛ گریزی از استبداد استعماری رضاخان نمی‎توانست داشته باشد.

نسل اخیر منورالفکری در دو دهه پس از انقلاب اسلامی که غنیمت دوره روشنفکری خود را نیز واژگونه به تن دارد؛ هرگز نمی‎توانست نظیر دوران مشروطه عمل کند، زیرا هم هویت انقلاب اسلامی با مشروطه تفاوت‎های تشکیکی بارزی دارد، و هم حضور مذهب در سطوح مختلف فرهنگ و در قلمرو اقتدار سیاسی، قوی‌تر و گسترده است؛ و این نسل هم باید آرمان‎های سکولار و دنیوی خود را تحت پوشش نماد‎های دینی و بلکه حتی‎المقدور حوزه‎ای پنهان کند و هم انتقال از انقلابی را که سیرت و صورت اسلامی آن به مراتب قوی‌تر از مشروطه است، نه در قالب کودتای نظامی و نارنجی بلکه به‎صورت کاملا نرم و مخملی دنبال کند. و این امر زمینه روشنفکری واسط حوزه‎ای را نه در متن حوزه‎‎های علمیه بلکه در کانون قدرت سیاسی جامعه به‎گونه‎ای کم‎نظیر افزایش می‎دهد. این حضور به‎دلیل پوشش دینی خود، دست کم تا زمانی که پی‌آمد‎های عملی و رفتاری خود را نشان نداده است، بخش قابل‎توجهی از ظرفیت‎های سیاسی مذهبی کشور را به خدمت می‎گیرد و به‎دلیل هویت سکولار خود از پشتیبانی و حمایت عملی جریان روشنفکری سکولار دینی و یا غیر دینی که اغلب با آراء خفته خود در کمین هویت معنوی و قدسی انقلاب سنگر گرفته است و همچنین از حمایت تبلیغاتی و سیاسی روشنفکری دلال جهانی که از طریق سازمان‎ها و نهاد‎های رسمی و غیر رسمی بین‎المللی عمل می‎کند، و علاوه بر این همه، از پشتیبانی سیاسی و تبلیغاتی و در صورت امکان و نیاز از پشتیبانی نظامی نظام سلطه جهانی نیز بهره می‎برد.

روشنفکری حوزه‎ای، در دوره وساطت و دلالی روشنفکری، به‎لحاظ نظری نیز از فرصت و ظرفیت بیشتری نسبت به دوره‎‎های پیشین برخوردار است، این جریان با آن‎که پیوند مبنایی خود را با ابعاد کلامی، فلسفی و عرفانی، همچنین با ابعاد فقهی معرفت حوزه‎ای قطع شده و گسسته می‎‎یابد، ارتباط تاریخی و اجتماعی خود را با حوزه‎‎های معرفتی مزبور، بیش از گروه‎‎های دیگری می‎بیند که در حاشیه روشنفکری دلال جهانی قرار می‎گیرند. و این مسأله موجب می‎شود تا بهتر از دیگران بتواند موضع و موقف حوزه‎‎های علمی را از منظری خارج از سنت حوزه‎ای به‎صورت ابژه و موضوع معرفت خود در آورد.

وقتی طلبه حوزه‌، از سنت قدسی خود فاصله می‎گیرد و در مبانی هستی‎شناختی و معرفت‎شناختی خود تردید می‎کند، آشنایی تاریخی و اجتماعی او به منظر و افق معرفتی نوین او کمک نمی‎کند، بلکه به او امکان ویژه‎ای جهت تصرف در آن سنت را می‎دهد و این تصرف از مسیر قرائت و بازخوانی مجدد سنت از منظر اصول و مبانی جهان مدرن – آن هم نه از موضع روشنفکری قرن بیستم بلکه از موضع روشنفکری دلال قرن بیست و یکم، و یا روشنگری اوریانتالیستی و شرق‎شناسانه قرن نوزدهم - انجام می‎شود.

روشنفکری واسط حوزه‎ای، در این حرکت فکری به موازات محروم ماندن از بنیان‎های معرفتی جهان اسلام، از عقبه معرفتی جهان مدرن و بیش از همه از ادبیات الهیات پروتستان بهره می‎برد.

الهیات پروتستان، تجربه مستمری در بازخوانی مفاهیم دینی در حاشیه فلسفه‎‎های مدرن تحلیلی، اگزیستانس، کانتی و نوکانتی دارد. این بخش از تولیدات با آن‎که در تکوین بنیان‎های نظری روشنفکری دینی ایرانی، اعم از حوزه‎ای و غیر حوزه‎ای تأثیرگذار است، به‎دلیل این‎که ناظر به جهان مسیحیت است، به‎طور مستقیم نظر به مفاهیم جهان اسلام ندارد، و کاربرد آن در حوزه موضوعات و مسایل اسلامی، نیازمند به تلاشی فراتر از ترجمه و انتقال دارد.

تولیدات روشنفکران کشور‎های اسلامی خصوصا تولید سه دهه اخیر شمال آفریقا، که اغلب در جهت تحلیل مسائل جهان اسلام از منظر فلسفه‎‎های مدرن یا پست‎مدرن شکل گرفته است، نیاز اخیر روشنفکری سکولار دینی را تأمین می‎کند.

بازخوانی سنت معرفتی حوزه‎‎های علمیه از منظر مدرن با آن‎که ناظر به معرفت حوزه‎ای بوده و توسط کسانی انجام می‎شود که زمینه تاریخی و اجتماعی حوزه‎ای دارند، به‎دلیل این‎که از منظری غیر حوزه‎ای انجام می‎شود، به چالش‌‎های هویتی در دورن افراد و هم چنین در نظام معرفتی حوزویان منجر می‎شود. و این چالش‌‎ها حساسیت‌‎های نظام‎های معرفتی مستقر در حوزه‎‎های علمیه را در ابعاد مختلف عقیدتی و فقهی فعال می‎کند.

توجه روشن اندیشی و روشنفکری مبتنی بر اصول معرفتی حوزه‎ای به منظر‎های مدرنی که قصد تحلیل و بازشناسی آن‎‎ها را دارند، ضمن غنا بخشیدن به سنت اندیشه شیعی، به‎طور طبیعی عرصه را بر رویکرد‎های بیگانه تنگ می‎کند و به همین دلیل روشنفکری سکولار حوزه‎ای، از نفوذ و در نتیجه حضور در متن فعالیت‎های حوزه محروم مانده و منزلت حاشیه‎ای پیدا می‎کند و این امر به نوبه خود در جایگاه جغرافیایی آن تأثیر می‎گذارد. روشنفکری واسط و دلال حوزه‎ای به‎دلیل منزلت حاشیه‎ای خود؛ در مراکز آموزشی و پژوهشی‌ای مستقر می‎شود که با مرجعیت نظام دانشگاهی و یا سیاسی در کنار حوزه علمیه، مجرای انتقال دانش و آگاهی مدرن هستند و اگر این مراکز نیز نتوانند نقش واسط خود را ایفا نمایند، فعالیت‎های نظری خود را به محیط‎های بیرون از منطقه جغرافیایی حوزه‎‎های علمیه منتقل می‎‎گرداند، و البته با دور شدن از مراکز حوزه‎ای به تدریج نماد‎ها و نشانه‎‎های حوزه‎ای را نیز از دست داده، و سرانجام همانند نسل بعد از مشروطه، در متن روشنفکری و در حقیقت منورالفکری لیبرال غیرحوزه‎ای؛ قرار می‎یابد.



پی‎نوشت‎ها

1- اصول كافي، كتاب العقل و الجهل، حديث 12.

2- فخرالدين الطريحي، مجمع البحرين، (تهران: مكتبة المرتضوي، بي‎تا) ج 6، ص 425.

3- نهج‎البلاغه، خطبه 222.

4- بحارالانوار، ج 1، ص 97.

5- بحارالانوار، ج 54، ص 170.

6- نهج‎البلاغه، خطبه 222.

7- زنوزي، آقا علي مدرس، بدايع‎الحكم، مقدمه و تنظيم: احمد واعظي (تهران: انتشارات الزهراء، 1376).

8- ابوالحسن شعراني، «فلسفه اولي» در هزار و يك كلمه، اثر حسن حسن‎زاده آملي (قم: مركز انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1373) ج 4، ص 245-203.

9- حميد پارسانيا، حديث پيمانه (تهران: انتشارات معارف، چاپ پنجم، 1380) ص 323.

10- اسماعيل رائين، فراموش‎خانه و فراماسوني در ايران، جلد سوم (تهران: مؤسسه انتشارات اميركبير، 1357) ص 487.

11- اعتضادالسلطنه، فتنه باب، توضيحات و مقالات عبدالحسين نواحي (تهران: انتشارات بابك، چاپ دوم، 1351) ص 228.

12- يحيي دولت‎آبادي، حيات يحيي، جلد چهارم، چاپ دوم، (تهران: انتشارات عطار، 1361) ص 293.

13- همان، جلد سوم، ص 227.











لفظ روشنفکر ترکیبی است که در گذشته‌ تاریخی، در ادبیات فارسی استعمال نشده است. و پیشینه استعمال آن به بیش از 100 سال نمی‎رسد. پیش از این در ادبیات فارسی ترکیباتی چون روشن‎دل، روشن‎ضمیر به‎کار رفته است









جامعه ایران، نه روشنگری مدرن را ایجاد کرد و نه روشنفکری را تولید کرده، بلکه با این دو جریان، پس از آن‎که در جهان غرب شکل گرفته بودند و الزامات سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی خود را به‎دنبال آورده بودند، مواجه شد. مواجهه جامعه ایرانی، با جریان‎های معرفتی مدرن بخشی از رویارویایی آن با مدرنیته است









امروز ما چه بخواهیم و چه نخواهیم، روشنگری و یا روشنفکری با همه مسائلی که داشته و دارد بخشی از واقعیت تاریخی و اجتماعی ما است، نکته مهم این است که این بخش از واقعیت در محیط اجتماعی ما نقش و کارکردی مشابه با نقش و کارکرد پیشین خود در جوامع غربی ندارد









انقلاب اسلامی با منفعل ساختن اصل روشنفکری، روشنفکری دینی را نیز که عمدتا از جنبش‌‎های چریکی چپ الگو می‎گرفت، منزوی ساخت. انقلاب همراه با حرکت سیاسی خود ذهنیت اجتماعی را دیگر بار به‎سوی مفاهیم فلسفی، عرفانی و کلامی تشیع فعال می‎ساخت و بدین ترتیب موقعیت تفاسیری را که از آموزه‎‎های انقلابی چپ الهام می‎گرفتند، متزلزل می‎ساخت









جهان معاصر، عرصه حاکمیت اندیشه‎‎های سکولار و دنیوی است و اندیشه سیاسی ولایت فقیه در این جهان نظریه‎ای است که عدالت را با تفسیر معنوی و قدسی از انسان و جهان و در ابعادی به مراتب فراتر از ابعاد محدود دنیوی دنبال می‎کند











روشنفکری حوزه‌ای، هرگاه از محدوده مفهوم خارج شده و بخواهد به‎صورت یک واقعیت تاریخی در یک مجموعه حوزه‎ای تحقق یابد، با چالشی هویتی مواجه می‎شود. این چالش، ناگزیر یا با غلبه بُعد روشنفکری بر بُعد حوزه‎ای پایان می‎پذیرد و یا آن‎که غلبه بُعد حوزه‎ای را به‎دنبال می‎آورد، و یا اگر راه سومی وجود داشته باشد، آن راه طی می‎شود













انقلاب که دستاورد حضور فعال روشنفکری قدسی و معنوی حوزه‎ای به رهبری امام بود؛ قدرت سیاسی استبدادی و استعماری منورالفکران ایرانی را در هم ریخت و به تراژدی جریان روشنفکری سکولار و چپ که در سال‌‎های پنجاه به بعد بن‌بست حرکت‎های چریکی خود را نیز مشاهده می‎‎کرد، پایان داد