افول آمریکا / حامد نعمت اللهی

«پیش از این هم درباره افول آمریکا شنیده بودیم.»

اما این‎بار شرایط فرق می‎کند.

درست است که تابه‎حال آمریکا چندین‎بار در چرخه افول قرار گرفته است. جان اف. کندی، در زمان تبلیغات انتخاباتی‎اش (سال 1960) نیز گله کرده بود: «استحکام آمریکا در مقایسه با اتحاد جماهیر شوروی در حال کاهش است، و کمونیسم در تمام حوزه‎‎ها در حال پیشروی منظم در دنیا بوده.» ازرا ووگل نیز در کتاب «ژاپن شماره یک» که در سال 1979 منتشر شده بود، منادی یک دهه توهم نسبت به بالا رفتن برتری تکنیک ساخت و سیاست‎های تجاری ژاپن شده بود.

اما در پایان همگان می‎دانیم که تهدید روسی و ژاپنی به تفوق آمریکاییها، خیالی از آب در آمد. پس شاید آمریکایی‎ها فکر کنند، که چالش جدیدی که از سوی چین با آن مواجه هستند، نیز مانند موارد قبلی به خیر خواهد گذشت.

اما چالش چین نسبت به آمریکا، هم به دلایل اقتصادی و هم به دلایل مسائل جمعیتی، جدیتر است. شوروی به‎دلیل عدم کارایی شدید سیستم اقتصادیاش فرو پاشید. شوروی چون هیچ‎گاه به‎دنبال رقابت در بازار‎های جهانی نبود، این مشکل مهلک را مدت‎ها دستکم گرفته بود. در نقطه مقابل، چین قابلیت بالای اقتصادی خود را در صحنه جهانی به اثبات رسانده است. آن‎‎ها در سه دهه اخیر، به‎طور متوسط رشد 9 تا 10 درصدی را به‎صورت سالانه، حفظ کردهاند. چین در حال حاضر بزرگترین تولید کننده و بزرگترین صادرکننده است و ذخیره ارزی آن بالغ بر 2/5 تریلیون دلار است. محصولات چینی در سراسر جهان در حال رقابت هستند. پس از اقتصاد مشابه با چیزی که در شوروی داشتیم، خبری نیست .

واضح است که ژاپن نیز سال‎ها از رشد اقتصادی سریعی برخوردار بوده و هنوز هم یکی از قدرت‎های صادرکننده محسوب می‎شود، اما هیچ‎گاه یک مدعی جدی برای جایگاه شماره یک محسوب نمی‎شده است. جمعیت ژاپن کمتر از نصف جمعیت آمریکاست و در نتیجه یک ژاپنی از طبقه متوسط، باید بیش از دو برابر یک فرد طبقه متوسط آمریکایی ثروتمند باشد تا اقتصاد کشورش از آمریکا جلو بزند. هیچ‎گاه چنین چیزی رخ نخواهد داد. اما در نقطه مقابل، جمعیت چین بیش از چهار برابر آمریکاست. «گلدمن سک» در پیش‎بینی معروفی (مربوط به قبل از بحران اقتصادی سال 2008)، اعلام کرده بود که حجم اقتصاد چین در سال 2027 از آمریکا بیشتر خواهد بود. با سرعت کنونی، چین از آن هم بسیار زودتر تبدیل به قدرت اول خواهد شد.

قابلیت‎های اقتصاد چین از هم‎اکنون این امکان را داده است که پکن تأثیر آمریکا را در سراسر جهان به چالش بکشاند. چینی‎ها در حال حاضر شریک تجاری محبوب دولت‎های آفریقایی هستند و دیگر قدرت‎های در حال ظهور مانند برزیل و آفریقای جنوبی نیز این کشور را به‎عنوان بزرگترین شریک تجاری خود برگزیدهاند.

چین تنها قسمتی از ماجرای بزرگتری درباره بازیگران جدید اقتصادی و سیاسی در حال رشد است. رتبه اقتصادی شرکای سنتی آمریکا در اروپا - بریتانیا، فرانسه، ایتالیا و حتی آلمان - در حال سقوط است. قدرت‎های جدید، هند، برزیل و ترکیه هستند و هرکدام از آن‎‎ها دارای اولویت‎های سیاست خارجی مخصوص خود است که در مجموع از این ممانعت میکنند که آمریکا آن‎طوری که تمایل دارد، جهان را شکل دهد. تصور کنید که در گفت‎وگو‎هایی درباره تغییرات آب و هوایی جهان، هند و برزیل در یک جناح با چین قرار گیرند و یا رأی منفی ترکیه و برزیل برخلاف آمریکا، درباره تحریم‎های سازمان ملل علیه ایران، این‎ها مقدمه مسائلی است که باید انتظارشان را بکشیم.





«دیر یا زود، چین منفجر خواهد شد»

روی این مسأله حساب نکنید. درست است که آمریکایی‎ها نسبت به افول آمریکا نگران هستند، اما دقت داشته باشید که آن‎‎ها عادت دارند در دیدن عیوب اصلیترین رقیب‎شان، بزرگ‎نمایی کنند. فروپاشی سیستم‎های شوروی و ژاپن با نگاه به سوابق‎شان روشن بود. آن‎‎هایی که اطمینان دارند که هژمونی آمریکا تا سال‎ها ادامه خواهد داشت، به ضعف‎های سیستم چین اشاره می‎کنند. در مصاحبه اخیر روزنامه تایمز لندن با جورج بوش، رییس‎جمهوری سابق آمریکا، وی مدعی شد که مشکلات داخلی چین به این معناست که اقتصادش نمی‎تواند در آینده نزدیک رقیبی برای آمریکا باشد: «آیا من همچنان فکر می‎کنم که آمریکا تنها ابرقدرت باقی خواهد ماند؟ بله این‎طور فکر می‎کنم.»

اما این پیش‎بینی‎ها مطلب تازه‎ای نیست. از زمان «معجزه چینی» در دهه 70 میلادی، تحلیلگران غربی مدام به تکرار آن پرداختهاند. در سال 1989، به‎نظر می‎رسید که پس از ماجرای میدان تیانآنمن بحزب کمونیست وارد بحران شده است. در دهه 90 میلادی، ناظران اقتصادی بار‎ها به شرایط خطرناک بانک‎ها و شرکت‎های دولتی چینی اشاره کرده بودند. با این وجود، رشد اقتصاد چین ادامه پیدا کرد و در فاصله هفت سال، حجمش دو برابر شد.

روشن است که در این راه با چالش‎های بزرگی نیز روبه‎رو شد. در کوتاه مدت، یک حباب در بخش مستغلات در شهر‎های بزرگی مانند شانگهای قابل‎مشاهده بوده و تورم درحال افزایش است. در بلند مدت، چین مجبور است که تغییرات سیاسی و اقتصادی حساسی را پشت سر بگذارد. به‎نظر می‎رسد که حزب کمونیست چین به‎عنوان قدرت مطلق در صحنه سیاسی باقی نماند. علاوه بر این، وابستگی سنتی این کشور به صادرات که باعث شده که ارزش پول خود را پایین نگهدارد، مورد انتقاد شدید آمریکا و دیگر بازیگران بین‎المللی قرار گرفته است. آن‎‎ها خواستار ایجاد موازنه در اقتصاد صادرات‎محور چین هستند. پکن همچنان با چالش‎های بزرگ جمعیتی و محیط زیستی مواجه است. به‎دلیل سیاست تک‎فرزندی، سن جمعیت به‎سرعت در حال افزایش است و تهدید دیگر نیز کمبود آب و آلودگی هواست.

با این وجود، حتی اگر فرض کنید که قدرت‎های بزرگ اقتصادی دیگری نیز ظهور پیدا کند و ناآرامی سیاسی هم داشته باشند، اشتباه بزرگی خواهد بود که تصور کنید چالش چین با قدرت آمریکا از بین خواهد رفت. هنگامی که کشور‎ها دارای رشد اقتصادی مداوم خوبی می‎شوند، خارج کردن آن‎‎ها از این شرایط به‎راحتی میسر نمی‎شود. قیاس با رشد اقتصادی آلمان در اواسط قرن نوزدهم میلادی، بسیار آموزنده است. آلمان با دو شکست نظامی فاجعهآمیز، تورم بیش از حد، «رکود بزرگ»، فروپاشی دموکراسی و تخریب شهر‎ها و زیرساخت‎های بزرگ توسط بمب‎های متحدین؛ روبه‎رو شد. اما با وجود این در پایان دهه 1950، اگرچه دیگر خبری از جاهطلبی‎ و کشور گشایی نبود، اما آلمان غربی دوباره تبدیل به یکی از برترین اقتصاد‎های دنیا شده بود.

در عصر هستهای، بعید است که چین درگیر جنگ جهانیای شود، پس با تلاطم و بینظمیای در مقیاسی که آلمان در قرن بیستم به خود دید، مواجه نخواهد شد. و هر سختی اقتصادی و سیاسی هم که پیش بیاید، آن‎قدر دشوار نخواهد بود تا مانعی بر سر راه رسیدنش به جایگاه ابرقدرتی باشد. شیب و میزان رشد اقتصادی به این معناست که نیروی منهدم کننده عظیم چینی به حرکت رو به جلوی خود ادامه خواهد داد، بدون توجه به موانعی که بر سر راهش قرار میگیرد.





«آمریکا همچنان در صحنه، پیشتاز است»

با شرایط کنونی، آمریکا بزرگترین اقتصاد جهان است، بهترین دانشگاه‎‎ها را دارد، و بسیاری از بزرگترین شرکتهارا. ارتش آمریکا هم به‎صورت غیرقابل‎قیاسی از دیگر رقبا قوی تر است. آمریکا تقریبا به تنهایی به اندازه مجموع دیگر کشور‎های دنیا هزینه نظامی دارد. به تمام این‎ها، دارایی‎های غیرملموس آن را هم اضافه کنید. ترکیب شامه کارآفرینی و توانایی‎هایش در بحث فنآوری به آن‎‎ها اجازه داده است تا سردمدار انقلاب فنآوری باشند. همچنان مهاجرین با مهارت بالا، وارد آمریکا می‎شوند. و در حال حاضر باراک اوباما در کاخ سفید است و در نتیجه، تغییر مثبتی در قدرت نرم کشور ایجاد شده است. برخی از نظرسنجی‎های انجام شده، نشان می‎دهد که اوباما کاریزماتیکترین رییس‎جمهوری در آمریکاست و هوجین تائو، رییس‎جمهوری چین، فاصله بسیار زیادی با او دارد. آمریکا همچنان به صنایع هوشمندانهاش (مانند هالیوود)، ارزش‎هایی که مدعی دفاع از آن‎هاست و روند رو به افزایش جهانی شدن زبان انگلیسی، می‎بالد.

تمام این مسائل واقعیت دارد، اما در این زمینه نیز آسیبپذیری جدیای وجود دارد. دانشگاه‎‎های آمریکایی به سرمایه‎ای فوقالعاده می‎ماند که اگر اقتصاد آمریکا نتواند موقعیت شغلی ایجاد کند، تمام دانشجویان فارغ‎التحصیل باهوش آسیایی که تحصیلات در رشتههای مهندسی و علوم کامپیوتر را در دانشگاه‎‎های شاخصی همچون استنفورد و ام.ای.تی طی کردهاند، کشور را ترک خواهند کرد. در آخرین لیست بزرگترین شرکت‎های دنیا که توسط نشریه فورچون منتشر شده است، تنها دو شرکت آمریکایی در لیست 10 شرکت برتر قرار دارد (والمارت در رتبه یک و اکسون موبایل در رتبه سه). در نقطه مقابل، سه شرکت چینی را می‎توان ملاحظه کرد: سینوپک، استیت گرید و شرکت ملی نفت چین. آمریکا سالهاست که موقعیت کاری، کامیابی و موفقیت شناخته شده است و با از دست دادن آن‎ها، دیگر جذابیتی نخواهد داشت. شاید هنوز بسیاری در آرزوی American Dream (رؤیای آمریکایی) هستند، اما در نقطه مقابل نیز احساسات ضد آمریکایی در سراسر جهان در حال گسترش است، چه رییس جمهوری، اوباما باشد و چه هر فرد دیگری.

حال بحث نظامی را در نظر بگیرید: درسی که از جنگ‎های عراق و افغانستان کسب شده، نشان می‎دهد که توانایی‎های نظامی آمریکا از آن چیزی که دونالد رامسفلد (وزیر دفاع سابق) تصور می‎کرد، ناکارآمدتر است. سربازان، هواپیما‎ها و موشک‎های آمریکایی توانایی سرنگونی یک دولت در گوشه دیگری از جهان را ظرف چند هفته دارند، اما برگرداندن کشور اشغال شده به حالت عادی و برقراری ثبات، مسأله کاملا متفاوتی است. سال‎ها پس از پیروزی فرضی، آمریکا همچنان در منجلاب شورش‎های پایان‎ناپذیر در افغانستان گیر کرده است.

نه‎تنها آمریکایی‎ها در حال از دست دادن اشتهای‎شان به ماجراجویی‎های خارجی هستند، بلکه کاهش بودجه نظامی نیز به‎وضوح در دوران جدید ریاضت، برای‎شان محدودیت ایجاد خواهد کرد. فلج شدن کنونی واشنگتن، امید توانایی آن در برخورد مدبرانه و مؤثر با مشکلات بودجه‎ای را کاهش می‎دهد. ادامه وابستگی به وام‎های خارجی، کشور را آسیب پذیر می‎کند. خواهش هیلاری کلینتون در سال 2009 به چینی‎ها برای ادامه خرید از اسکناس‎های چاپ شده توسط خزانهداری آمریکا، این مسأله را فاش کرد. آمریکا برای تأمین مالی برتری نظامیاش در دنیا، کسری بودجه را به‎جان می‎خرد. به این معنا که هزینه‎‎های جنگ با افغانستان از کارت اعتباری چینی‎ها پرداخت می‎شود. بی‎دلیل نیست که ژنرال مایک مولن (رییس ستاد مشترک آمریکا)، بدهی ملی در حال رشد آمریکا را بزرگترین تهدید به امنیت ملی این کشور دانسته است.

در خلال آن، هزینه‎‎های نظامی چین به سرعت در حال افزایش است. پکن به‎زودی ساخت اولین ناو هواپیمابر خود را اعلام خواهد کرد و به‎دنبال ساخت پنج یا شش عدد از آن‎هاست. مسأله جدیتر، پیشرفت در فنآوری موشک‎ها و ضدماهواره‎‎ها است که تسلط هوایی و دریایی آمریکا را که موجب تفوق آن در حوزه اقیانوس آرام می‎شد، به خطر می‎اندازد. در عصر هستهای، بعید است که جنگی میان آمریکا و چین درگیرد. چینی‎ها معتقدند که آمریکا به‎جای این‎که فکر مقابله داشته باشد، خود به این نتیجه خواهد رسید که نمی‎تواند موقعیت نظامی‎اش را در منطقه فوق حفظ کند. احتمالا متحدین آمریکا در آن منطقه - ژاپن، کره جنوبی، و تا حدودی هند - با آمریکا همکاری بیشتری خواهند کرد تا در برابر افزایش قدرت چین مقاومت کنند. اما اگر آمریکا مجبور به کاهش حضورش در اقیانوس آرام به‎دلیل مشکلات بودجه‎ای بشود، متحدانش مجبور خواهند شد که خود را با شرایط جدید وفق بدهند. حوزه تأثیرگذاری پکن افزایش خواهد یافت و منطقه آسیا و اقیانوس آرام - مرکز منطقه اقتصاد‎های در حال شکوفایی جهانی - تبدیل به حیاط خلوت چین خواهد شد.



«جهانیشدن، موجب انتقال شرایط موجود در غرب به بقیه دنیا خواهد شد»

حقیقتا چنین چیزی رخ نخواهد داد. یکی از دلایلی که موجب شد که آمریکا با خیال راحت با رشد چین در سال‎های پس از جنگ سرد برخورد کند، این بود که آن‎‎ها این باور عمیق را داشتند که جهانیشدن، ارزش‎های غربی را فراگیر می‎‎کند. برخی تا آن‎جا پیش رفتند که دو مفهوم جهانی شدن و آمریکایی شدن را مترادف هم دانستند.

فرید ذکریا، تحلیلگر هندی الاصل با نوشتن «خیز بقیه» (قدرت‎های غیر طرفدار آمریکا) در مجله نیوزویک، این مسأله را به‎عنوان یکی از مشخصه‎‎های «جهان پس از آمریکا» پیش‎بینی کرده بود. اما حتی همان ذکریا هم مدعی شده بود که به‎نفع آمریکا خواهد بود: «اگر درست با آن مواجه شود، انتقال قدرت... به‎نفع آمریکا خواهد بود. جهان در مسیری آمریکایی است. کشور‎ها بازتر می‎شوند و با بازار آزاد انطباق بیشتری دارند.» هم جرج بوش پدر و هم بیل کلینتون، دیدگاه مشابهی درباره جهانی شدن و بازار آزاد داشتند. آن‎‎ها معتقد بودند که موتور محرکی برای انتقال ارزش‎های آمریکایی خواهند بود. در سال 1999، دو سال پس از پذیرش چین به سازمان تجارت جهانی، بوش گفته بود: «آزادی اقتصادی باعث خوگرفتن با آزادی می‎شود، و این خوگرفتن به آزادی، انتظار برقراری دموکراسی را به‎وجود می‎آورد... تجارت آزاد با چین بکنید و گذشت زمان به‎نفع ماست.» در این تئوری، دو مورد فهم نادرست مهم قابل مشاهده است. اول آن‎که بیتردید، نتیجه رشد اقتصادی، برقراری دموکراسی خواهد بود. دوم آن‎که بیتردید، دموکراسی‎های جدید رفتار دوستانهتری نسبت به آمریکا خواهند داشت و به آن یاری خواهند رساند. هر دوی این فرضیه‎‎ها غلط از کار درآمده است.

در سال 1989، بعد از ماجرای میدان تانآنمن، کمتر تحلیلگر غربی‎ای را می‎توانستیم بیابیم که باور کند که 20 سال بعد، چین همچنان کشوری تک‎حزبی باقی مانده و اقتصادش نیز با نرخ شگفتآوری به رشد خود ادامه دهد. پیشفرض مشترک (و التیام بخش) غربی‎ها این بود که چین مجبور می‎شود که میان لیبرال شدن سیاسی یا شکست اقتصادی، یکی را انتخاب کند. کشوری که با کنترل بسیار زیاد، توسط یک حزب اداره می‎شود، نمی‎‎تواند در عصر تلفن‎های همراه و اینترنت موفق شود. کلینتون در سفر 1998 به چین در این زمینه گفت: «در عصر اطلاعات جهانی، هنگامیکه موفقیت اقتصادی بر پایه ایده‎‎ها بنا می‎شود، آزادی فردی یک ضرورت برای اعتلای هر کشور مدرن محسوب می‎شود.»

در واقع، چین موفق شد در دهه پس از آن، سانسور و حکومت تک‎حزبی را با موفقیت مداوم اقتصادی ترکیب کند. کشمکش میان دولت چین و گوگل در سال 2010 جنبه آموزشی دارد. گوگل، نماد عصر دیجیتال، چین را تهدید کرده بود که در صورت ادامه سانسور، از آن خارج شود. اما در پایان مجبور شد که از حرفش کوتاه بیاید. پس می‎توان انتظار داشت هنگامیکه چین بزرگترین قدرت اقتصادی جهان شد –در نظر بگیرید سال 2027 - همچنان کشوری تک‎حزبی زیر نظر حزب کمونیست خواهد بود.

و حتی اگر چین دموکراتیک شود، هیچ تضمینی نمی‎توان داد که شرایط برای آمریکا بهتر شده و هژمونی جهانی آمریکا تداوم پیدا کند. این انگاره که دموکراسی‎ها درباره مسائل بزرگ جهانی به تفاهم می‎رسند، دائما در حال نقض شدن است. هند در زمینه تغییرات آب و هوایی یا مذاکرات تجاری در دوحه، مخالف است. برزیل هم از روش برخورد آمریکا با ونزوئلا و ایران ناراضی است. ترکیه که نسبت به قبل دموکراتیکتر شده، اسلامیتر شده و حاضر نیست که به مواضع تحمیلی آمریکا درباره رژیم صهیونیستی و ایران تن دهد. به همین نحو، از مطالبی که در کتاب‎های ملی‎گرایانه و سایت‎های اینترتنی چینی آمده می‎توان برداشت کرد که حتی ممکن است که چین دموکراتیکتر از حالا هم، برای آمریکا دست و پا گیرتر شود.