گفت‎وگو با علیرضا معزی درباره مختصات فعالیت خبرگزاری‎‎ها در ایران

برای آینه و شیشه مجوز خبرگزاری تخصصی می‎‎خواستند

برای یک خبرگزاری چه استاندارد‎‎هایی تعریف کردید؟

مبناسازی ما در سه حوزه بود. یکی، تعریف زیرساخت‎‎های یک خبرگزاری به جهت سخت‎افزاری و نرم‎افزاری.

دوم، مالکیت آن خبرگزاری مهم بود. به این نتیجه رسیدیم که نهاد‎‎های دولتی نباید خبرگزاری تأسیس کنند و از طرفی به علت گستردگی کار، یک فرد حقیقی هم نمی‎‎توانست مالک خبرگزاری باشد.

یک خبرگزاری اگر نگوییم در هر استان باید دفتر داشته باشد، اما لااقل خبرنگار استانی باید داشته باشد، این مستلزم داشتن یک توان مالی وسیع است که بتواند حقوق خبرنگار‎ها را بدهد، توانایی تهیه زیرساخت‎‎ها و نیز مکان داشته باشد. وقتی که این‎‎ها را ضرب و تقسیم می‎‎کردیم، می‎‎دیدیم هزینه، هزینه‎ای نیست که یک فرد بتواند از پس آن بر بیاید. در نتیجه خبرگزاری باید ذیل یک مؤسسه آغاز به‎کار می‎‎کرد. برای مدیران هم حداقل‎‎های فعالیت‎‎های مطبوعاتی و مدیرتی تعریف شد. حتی از نظر ژورنالیستی می‎‎توانست آدم خیلی ماهری نباشد اما حتما باید توانایی مدیریت اقتصادی را می‎داشت که بتواند کارش را انجام بدهد. نظر ما این بود حتی کسی که مدیر مسئول یک روزنامه موفق بوده الزاما نمی‎‎تواند مدیر مناسبی برای خبرگزاری باشد، چون مختصات این دو با هم تفاوت زیادی دارد؛ یک مدیر روابط عمومی یا یک خبرنگار که جای خود را دارد! ما نوشته بودیم که خبرگزاری باید یک هیأت مدیره داشته باشد و آن هیأت مدیره همه‎شان باید سابقه رسانه‎ای داشته باشند؛ مدیر عامل حداقل باید پنج سال سابقه مدیریت رسانه داشته باشد تا بتواند یک خبرگزاری تأسیس کند.

درباره مدیر خبرگزاری واقعا این‎قدر سخت‎گیری لازم بود؟

بله، و حتی بیشتر از این. چون وقتی کسی در یک خبرگزاری عده‎ای را دور خودش جمع می‎‎کند، اگر نتواند کار را ادامه بدهد، هم خودش و مجموعه را دچار یک مرگ زودرس می‎‎کند و هم تعداد زیادی خبرنگار، سرخورده می‎‎شوند و شکست می‎‎خورند. البته خیلی هم سخت‎گیرانه نبود. چون هرگز نگفتیم مدیرعامل خبرگزاری الزاما باید تجربه مدیریتی در خبرگزاری داشته باشد، چون در این صورت تعداد آدم‎‎های واجد صلاحیت به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‎‎رسید و باید فقط منتظر انشعاب خبرگزاری‎‎ها می‎‎ماندیم. در حقیقت یک حد وسطی را در نظر گرفتیم و بیشتر به این فکر می‎‎کردیم که کسی از بیرون رسانه‎‎ها نیاید این کار را انجام بدهد.

چقدر به آن آیین نامه قبلی توجه داشتید؟

در آن آیین نامه، شرایط کاملا حداقلی بود، تقریبا چیزی شبیه شرایط استخدام در ادارات دولتی... به‎هرحال بعد که شرایط را اعلام کردیم، از آن 70-60 متقاضی، فقط چهار یا پنج نفر برای تکمیل فرم اقدام کردند. خیلی‎‎ها فهمیدند که چقدر تلقی‎شان اشتباه بوده است و اگر بروند یک دامنه را ثبت کنند، همان کاری را که می‎‎خواهند بکنند می‎توانند در قالب سایت انجام دهند و این برای‎شان خیلی هم راحت‎تر خواهد بود. خودم با دوستانی که آن زمان پیگیر راه‎اندازی «برنا» بودند چندبار جلسه داشتم. از آن‎‎ها پرسیدم دنبال چه هستید؟ مگر شما هر روز چند خبر در حوزه جوانان دارید؟ چرا از بقیه ظرفیت‎‎ها استفاده نمی‎‎کنید؟ اصلا چرا به‎جای خبرگزاری، روزنامه راه نمی‎‎اندازید؟ این صحبت‎‎ها واقعا منجر به این شد که نگاه خیلی از دوستان تغییر کند.

این حجم تقاضا‎‎ها چقدر سیاسی بود؟

البته خیلی‎‎ها به این نتیجه رسیده بودند که بعضی خلأ‎‎های موجود را می‎‎توانند با تأسیس خبرگزاری پر کنند. به‎نظرم این موضوع ارتباط مستقیمی با نبود فعالیت‎‎های حزبی در ایران دارد. سابق بر این و در زمان اصلاحات، سیاسیون کاستی احزاب را با تأسیس روزنامه جبران می‎‎کردند و حالا با رواج فضای مجازی، این وظیفه بر دوش خبرگزاری‎‎ها و سایت‎‎های خبری افتاده. برای همین خیلی‎‎ها تصمیم می‎‎گیرند خبرگزاری یا سایت راه بیندازند. ما جلوی رشد بی‎حساب و کتاب خبرگزاری‎‎ها را گرفتیم، اما می‎‎بینید موج سایت‎‎ها به راه افتاده است.

احتمالا همه متقاضیان با حرف‎‎های شما توجیه نشدند. کسی اعتراض نداشت؟!

البته عده‎ای که درخواست مجوز کرده بودند و جدی هم بودند از این سخت‎گیری دلخور شدند. مثلا ایپنا که هنوز به آقای خادم واگذار نشده بود و زیر نظر باشگاه پاس که متعلق به نیروی انتظامی بود فعالیت می‎‎کرد یا پانا که وابسته به آموزش و پرورش بود.

شما به گلایه‎‎های این سازمان‎‎های دولتی چه پاسخی دادید؟

حرف ما این بود که کشور ظرفیتی به نام «ایرنا» دارد و همه تلاش‎‎ها برای اطلاع‎رسانی باید از این مسیر انجام شود. شیوه قبلی، باعث تضعیف ایرنا می‎‎شد در حالی‎که نهاد‎های دولتی باید با استفاده از این ظرفیت به تقویت آن کمک می‎‎کردند. از طرفی پوشش خبر‎های دولتی، وظیفه ایرنا بود و این نهاد‎‎ها می‎‎توانستند در قالب تفاهم نامه با ایرنا همکاری کنند.

شما یک فرصت طلایی برای ایرنا فراهم ساختید، اما به‎نظرم ایرنا نتوانست از آن استفاده کند!

شاید این‎طور باشد، اما من نمی‎‎خواهم همه تقصیر‎‎ها را گردن ایرنا بیاندازم. به‎نظرم قبل از ایرنا این موضوع مربوط به مدیران ما می‎‎شود؛ کسانی‎که فعالیت در حوزه‎‎هایی را که خودشان رأسا تأسیسش نکرده‎اند جدی نمی‎‎گیرند. در حالی‎که باید به‎جای این تفکر، شیوه تعامل با رسانه‎‎ها را می‎‎آموختند.

در آن زمان بحث تدوین قانون خبرگزاری هم مطرح بود. شما با این موضوع مواجه نبودید؟

چرا. همان‎موقع هم در کمیسیون فرهنگی مجلس هفتم و هم در کمیسیون اجتماعی مجلس هشتم در حال تصویب قانون خبرگزاری‎ها بودند آن‎موقع آقای سعید ابوطالب به‎شدت دنبال تصویب قانون خبرگزاری‎‎ها بود؛ چیزی شبیه قانون مطبوعات.

ما در آن مقطع به نمایندگی از وزارت ارشاد به مجلس رفتیم و پیشنهاد تدوین قانون جامعه رسانه‎ای را دادیم که کشور و جامعه رسانه‎ای از نبودش ضرر می‎‎بیند. به آن‎ها گفتیم نباید یک قانون دیگری تصویب بکنیم که باز ناقص باشد. مسائل زیادی هم مطرح بود. مثلا این‎که اگر یک خبرگزاری تخلف کرد، چه مجازاتی باید اعمال شود. روزنامه را می‎‎شود تعطیل کرد - هر چند همین کار هم مناسب نیست و باید ابزار دیگری برای تنبیه متخلف پیدا کرد - اما خبرگزاری را نمی‎‎شود تعطیل کرد. این علامت سئوال‎‎ها یعنی کسی هنوز شناخت درستی از این مجموعه‎‎ها نداشت و باید با وسواس به این سمت می‎‎رفتیم. برای همین به دوستان در مجلس پیشنهاد کردیم تا کار قانون رسانه‎ای جلوتر بیفتد و به این ترتیب اصلا تکلیف رسانه‎‎ها در این کشور با آن قانون جامع روشن شود.

در آن مقطع به خبرگزاری جدیدی مجوز دادید؟

بله به خبرگزاری آریا و رسا مجوز دادیم. چون واقعا ظرفیتش را داشتند. دیگر بعد از آن، من اطلاع ندارم که چه اتفاقی افتاد. البته بعد از مدتی اساسا هیأت نظارت بر خبرگزاری‎‎ها منحل و کلیه وظایفش به هیأت نظارت بر مطبوعات داده شد. بعد هم بحث ساماندهی سایت‎‎ها پیش آمد که اصلا ماجرای دیگری دارد.

جایی هم به‎دلیل عدم انطباق با شرایطی که اعلام کرده بودید بسته شد؟

نه، جایی بسته نشد. به خبرگزاری‎‎های موجود هم اعلام کردیم باید خودشان را به این استاندارد‎‎ها برسانند. البته قصد نداشتیم آن‎‎ها را تعطیل کنیم، چون با چنین نگاهی موافق نبودیم. از این آیین نامه عمدتا استفاده می‎‎کردیم تا این خبرگزاری‎‎ها هم خودشان را مخصوصا از نظر فنی و لجستیک به روز کنند. بیشتر اخطار می‎‎دادیم.

تعطیلی خبرگزاری شهر ربطی به این ماجرا نداشت؟

نه. البته خبرگزاری شهر اخیرا متوقف شد. البته ما از آن‎‎ها خواستیم که حتما بیایند و تقاضای خودشان را بدهند - باید بررسی می‎‎کردیم آیا دولتی هستند یا نیستند - که البته سازمان فرهنگی و هنری شهرداری به این نتیجه رسید که به‎عنوان خبرگزاری شهر فعالیت نکند. به‎هرحال در این مرحله شما با مجموعه‎‎هایی مواجه می‎‎شوید که نام خبرگزاری را حذف می‎‎کنند و عناوینی مثل شبکه خبری، پایگاه اطلاع‎رسانی و... را انتخاب می‎‎کنند. البته ما حتی در مورد اسم هم سخت‎گیری می‎‎کردیم. یعنی حتی اجازه نداشتند از پسوند «نیوز» یا ترکیب آن استفاده کنند.

پس به این ترتیب الان به آن مصوبه دولت بی‎توجهی می‎‎شود؟

بالأخره از این بی‎توجهی‎‎ها اتفاق می‎‎افتد. آن زمان با کسی سر جنگ نداشتیم. خودمان رسانه‎ای بودیم، روزنامه‎نگاری کرده بودیم و از توسعه رسانه‎‎ها استقبال می‎‎کردیم. اما می‎‎خواستیم جلوی یک موج بیهوده را بگیریم و می‎‎خواستیم شأن عنوان خبرگزاری هم حفظ بشود.

همچنین می‎‎خواستیم از یک اسراف و اتلاف بیهوده انرژی و بودجه جلوگیری کنیم. اما متأسفانه ظاهرا در کشور ما عنوان‎‎ها خیلی اهمیت دارد. این همان مشکلی است که ما با «دکتر» و «مهندس» شدن داریم. چون عنوان برای ما خیلی مهم است و اگر خود فعالیت اهمیتی داشته باشد در اولویت‎‎های بعدی است. ولی به‎لحاظ قانونی هیچ تردیدی نیست که فعالیت خبرگزاری دولتی پس از آن تاریخ یا فعالیت خبرگزاری بدون داشتن آن مختصات، درست مثل این است که کسی روزنامه‎ای بدون مجوز منتشر کند. اما چون فضای سایبر ما فضای کاملا بی‎قانونی است، شما ممکن است هنوز شاهد تخلفاتی باشید و آب هم از آب تکان نخورد!

کمی برگردیم به عقب. فکر نمی‎‎کنید اصرار شما برای شکل نگرفتن خبرگزاری‎‎های دولتی، باعث حذف حمایت‎‎های دولتی از این جریان شد؟

خب بگذارید من هم کمی به عقب‎تر بر گردم. فکر می‎‎کنم بی‎قانونی مربوط به خبرگزاری‎‎ها در آن سال‎‎ها معلول بی‎توجهی مسئولان به فضای سایبر بود. این بی‎توجهی هنوز هم هست. الان بیشتر اتفاقات در این حوزه دارد به اصطلاح «همین جوری» انجام می‎‎شود. اراده جدی‎ای برای شناخت این حوزه در سطح کلان وجود ندارد یا اگر هست منتج به نتیجه نمی‎‎شود. الان نه دولت تکلیف و نقش خودش را روشن می‎‎کند و نه نخبگان جامعه در این حوزه می‎‎توانند فعالیت و نقش‎آفرینی کنند.

نباید فراموش کنیم که ما الان با جنگ نرم مواجهیم. اگر واقعا به‎وجود جنگ نرم اعتقاد داشته باشیم هم از طرف نهاد‎های حاکمیتی و هم از سوی متخصصین نیاز داریم که سریعا به تعریف دقیقی از موضوع برسیم. باید بدانیم چه چیز‎هایی در دست ماست و دشمن چه مختصاتی دارد. باید بدانیم در ایران چقدر مهارت‎‎های سایبر داریم، سربازان این جنگ چه کسانی هستند، چه کسانی دارند نقش‎آفرینی می‎‎کنند و مسائلی از این دست. در اوضاع و احوالی که شما قانون ندارید، فقط و فقط به بازدارندگی فکر می‎‎کنید و فقط خودتان را گول می‎‎زنید که کار‎هایی را انجام داده‎اید. نتیجه‎اش این می‎‎شود که در یک مقطعی سایت «بالاترین» تبدیل به تهدید بزرگی برای نظام می‎‎شود، در حالی‎که از نظر تخصصی این سایت بیشتر شبیه یک شوخی و خیلی پیش پا افتاده است. برای مواجهه با چنین فرصت‎‎هایی باید دولت از همه فعالان این عرصه در داخل نظام حمایت کند. ما از یک طرف فشار آوردیم که خبرگزاری‎های دولتی فعالیت نکنند، اما مصرانه می‎‎گفتیم و الان هم می‎گوییم نقش حمایتی دولت باید خیلی جدی وجود داشته باشد. ارتباط جریان رسانه‎ای نباید با دولت قطع شود، بلکه فقط نباید نسبت خبرگزاری‎‎ها و دولت شکل انحرافی پیدا کند. دولت باید نقش‎آفرینی کند و به اعتقاد من گام اول این نقش‎آفرینی هم تنظیم یک قانون جدی برای فضای رسانه‎ای است.

به‎نظر می‎‎رسد این بی‎قانونی از یک سو و آن حمایت نشدن‎‎ها از سوی دیگر باعث شده، رشد خبرگزاری‎‎ها در آن سال‎‎ها تبدیل به رشد سایت‎‎های خبری در این سال‎‎ها بشود با این تفاوت که به‎نظر می‎‎رسد حالا این گره خیلی کور شده است.

سایت‎‎های خبری در کشور ما در ادامه همان نقیصه حزب است. قبلا سیاسیون روزنامه راه می‎‎انداختند، مدتی به‎سمت خبرگزاری‎‎ها رفتند و حالا سراغ سایت رفته‎اند. ضمن این‎که سایت خیلی راحت‎تر و کم هزینه‎تر است. شما هر تخلفی هم در آن انجام دهید خیلی راحت می‎‎توانید در فضای رسانه‎ای ردش را گم کنید. الان غالب سایت‎‎هایی که ما در ذهن‎مان داریم و من نمی‎‎خواهم اسم ببرم، به مجرد تأسیس‎شان کسی نمی‎‎پرسد که چه کسانی در آن کار می‎‎کنند؟ بلکه همه می‎‎پرسند چه‎کسی پشت سایت است! این سایت مال کیست؟!

در حقیقت گسترش و تعدد این رسانه‎‎ها هیچ‎وقت به فعالیت رسانه‎ای کشور کمک نمی‎‎کند، بلکه این‎‎ها عمدتا برای فعالیت‎‎های سیاسی تأسیس شده‎اند. هیچ‎کدام از این سایت‎‎ها بر اساس معیار‎‎های حرفه‎ای سایبر تعریف نشده‎اند، بلکه از روی دست همدیگر کپی می‎‎کنند. بعضی‎های‎شان در حد یک وبلاگ هم نیستند. شما الان بروید روی گزینه «درباره ما»ی این سایت‎‎ها کلیک کنید. معمولا خالی است! این سایت‎‎های بی‎نام و نشان، باعث آسیب‎‎هایی در فضای عمومی و رسانه‎ای می‎‎شوند که کمترینش بی‎اخلاقی‎‎ها است که اخیرا گلایه مقام معظم رهبری را هم به‎دنبال داشت. اگر می‎خواهیم از این فضا فاصله بگیریم، باید برای گام اول و قبل از هرچیز، دنبال تدوین قانونی برای این حوزه باشیم، قانونی که هم نظارت کند و هم حمایت

گفت‎وگو با رضا مقدسی، مدیر عامل خبرگزاری مهر

مصوبه وزارت ارشاد را دور زدند

رضا مقدسی با بیش از 23 سال فعالیت رسانه‎ای، حالا مدیرعامل خبرگزاری مهر است. مقدسی پیش از این مدیر مسئول روزنامه خبر، قائم مقام مؤسسه همشهری، سردبیر و قائم مقام مدیر مسئول روزنامه قدس در تهران و مدیرعامل شرکت مطالعات بازرگانی و توسعه ارتباطات مؤسسه فرهنگی مطبوعاتی ایران بوده است. او به این دلیل که حالا مدیرعامل یک خبرگزاری صاحب نام است و نیز البته به‎دلیل تجاربش در مدیریت رسانه می‎‎توانست گزینه خوبی برای این گفت‎وگو باشد.

رضا مقدسی با بیش از 23 سال فعالیت رسانه‎ای، حالا مدیرعامل خبرگزاری مهر است. مقدسی پیش از این مدیر مسئول روزنامه خبر، قائم مقام مؤسسه همشهری، سردبیر و قائم مقام مدیر مسئول روزنامه قدس در تهران و مدیرعامل شرکت مطالعات بازرگانی و توسعه ارتباطات مؤسسه فرهنگی مطبوعاتی ایران بوده است. او به این دلیل که حالا مدیرعامل یک خبرگزاری صاحب نام است و نیز البته به‎دلیل تجاربش در مدیریت رسانه می‎‎توانست گزینه خوبی برای این گفت‎وگو باشد.



بعد از تصویب آیین‎نامه دولت، که یکی از مهمترین مواردش منع فعالیت‎‎های غیردولتی است، بسیاری از این خبرگزاری‎ها، فقط اسم و عنوان‎شان را تغییر دادند. آیا فکر می‎‎کنید همه آن‎چه این مصوبه می‎‎خواست همین بود که شأن کلمه «خبرگزاری» حفظ شود؟!

فکر می‎‎کنم این هم بود، اما به‎نظر می‎‎رسد این مصوبه فقط دنبال حفظ شأن و جایگاه خبرگزاری‎‎ها نبوده است. این شبکه‎‎های خبری هنوز هم گاهی از عنوان خبرگزاری استفاده می‎‎کنند؛ بنده قائلم که این سایت‎‎ها با تغییر عنوان‎شان در واقع مصوبه وزارت ارشاد را دور زده‎اند. فارغ از این‎که چه دلیلی داشته، این مشکل به ضعف آیین نامه بر می‎‎گردد. چون فقط درباره خبرگزاری‎‎ها صحبت کرده و چشمش را به روی فعالیت سایت‎‎های خبری بسته است. نتیجه‎اش این راه فراری است که الان برای سایت‎‎ها باز شده است. این‎که یک مجموعه فقط اسمش را تغییر بدهد، دردی را دوا نمی‎‎کند.

یعنی چه‎کار کنند؟ باید تعطیل شوند؟!

نه! چرا تعطیل شوند؟ این‎که دستگاه‎‎های دولتی برای اطلاع‎رسانی کار‎های خودشان سایت داخلی داشته باشند خوب است. ما به‎عنوان فعالان رسانه اصولا باید از گسترش چنین فضا‎هایی استقبال کنیم. ضمن این‎که وجود این سایت‎‎ها می‎‎تواند دست کم با جایگزینی به جای انبوه نشریات رنگارنگ داخلی، باعث صرفه‎جویی در هزینه‎‎ها شود. اما بحث بر سر محدوده عملکرد و شیوه این سایت‎‎ها است؛ حالا چه آن‎‎ها که وابسته به نهاد‎‎های دولتی هستند و چه آن‎ها که به این نهادها وابسته نیستند. تخلفاتی هم که در این سایت‎‎ها اتفاق می‎‎افتد به‎راحتی قابل پیگیری نیست. ما در مورد کذبی که یکی از همین شبکه‎‎ها با عنوان خبرگزاری علیه ما منتشر کرده بود، دنبال پیگیری حقوقی بودیم ولی به مشکل برخوردیم. چون قانون مشخصی هم درباره آن‎‎ها وجود ندارد. بعضی از این سایت‎‎ها حتی در همان سامانه ساماندهی وزارت ارشاد هم ثبت نشده‎اند و حداقل نظارت هم بر آن‎‎ها وجود ندارد. به‎نظر من وزارت ارشاد از خودش نسبت به این‎‎ها سلب مسئولیت کرده است.