هفته نامه پنجره | شماره 82 | اندیشه

اندازه فونت

پرینت

برش مطبوعاتی

لینک خبر

جابجایی متن

نظرات بینندگان

گفت‎و‎گو با رجبعلي زمانی رایزن سابق ایران در مصر

معنای درستی از تقریب ارائه نشده است

حجت‎الاسلام والمسلمین رجبعلي زمانی بیش از 30 سال است که موضوع تقریب را محور فعالیت‎‎های خود قرار داده و در این راستا باتوجه به اشراف خوب به مبانی و آرای شیعه و سنی، موفقیت‎های قابل‎توجهی کسب کرده است. مسئولیت واحد اهل سنت بعثه مقام معظم رهبری، دوسال حضور در کشور مصر به‎عنوان رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و هم‎اکنون نیز معاونت بین‎الملل حوزه علمیه قم، از جمله فعالیت‎‎های او در سال‎های گذشته است.

اگرچه تاکنون در مورد تقریب تعاریف زیادی ارائه شده است، اما به‎نظر می‎آید رویکرد دوباره برای تعریف دقیق تقریب ضروری است. تعریف شما از تقریب و وحدت بین مذاهب اسلامی چیست؟

معنای ساده تقریب نزدیکی مذاهب مختلف اسلامی به یکدیگر است برای این تقریب چهار مرحله قابل تصور است؛ ساده‌ترین مرحله، ترک منازعات و مخاصمه و جایگزینی یک زندگی مسالمت آمیز بین پیروان مذاهب اسلامی است. بسیاری از آیات و احادیث بر این ترک مخاصمه تأکید دارند که هنوز جامعه اسلامی به این مرحله از تقریب نرسیده است؛ اگرچه کشور ما در این زمینه موفقیت‎های خوبی را کسب کرده است. در کشور ما تنازع و خونریزی بین مذاهب مختلف اسلامی در حداقل میزان ممکن قرار دارد و جامعه شیعیان و اهل تسنن، زندگی مسالمت آمیز را به‎خوبی تجربه کرده‌اند؛ در بلوچستان، کردستان، گلستان و سایر مناطق.

اما مرحله دوم و بالاتر، همکاری و تعامل بین پیروان مذاهب برای رسیدن به عرصه‌ها و اهدافی مشترک است. این مرحله از هم زیستی مسالمت‎آمیز، یک درجه بالاتر است. عرصه‌‎های مشترک نیز در اقتصاد، سیاست، فرهنگ و علم است و حتی در زمینه‎‎های دینی نیز این عرصه‌‎های مشترک وجود دارد. یعنی این‎که هر یک از دست‎آوردهای دینی دیگری هم بهره‌مند شود. در فلسفه اختلاف محسوسی وجود ندارد و برای نمونه حوزه‌‎های شیعی می‌توانند دست‎آورد‎های فلسفی خود را در اختیار علمای اهل تسنن قرار دهند. اگر علمای اهل تسنن مصر در حوزه عرفان دارای دست‎آوردی هستند، می‎توانند در اختیار علمای شیعی قرار دهند، بنابر مشهور محی‎الدین عربی از علمای اهل تسنن است، اما علمای شیعه از دست‎آورد‎های عرفانی او به‎خوبی بهره برده‌اند. علمای اهل تسنن نیز می‎توانند از عرفای به‎نام شیعه، مانند کافی بزرگ، میرزا جواد ملکی تبریزی و امام راحل بهره ببرند. در موضوع تفسیر اگرچه اختلاف وجود دارد، ولی باید تفاسیر شیعی بر جامعه الازهر ارائه شود. متأسفانه در این زمینه تلاش کمی صورت گرفته است. یادم است در دیداری که با شیخ سابق الازهر، مرحوم دکتر طنطاوی، داشتم سعی کردم تفسیر مجمع البیان مرحوم طبرسی را که عالمانه نگاشته شده است، به ایشان هدیه کنم. البته این کار را به‎صورت گستره برای عالمان فاخر مصری انجام دادم. وقتی طنطاوی این تفسیر را مشاهده کرد با احترام تکریم کرد و گفت: به این کتاب خیلی علاقمند هستم. چون در نگارش تفسیر 10 جلدی‎ام عمده‌ترین بهره را از تفسیر مجمع البیان دانسته‌ام. این نشان از بهره‌گیری خوب علمای مذاهب از دست‎آورد‎های علمی یکدیگر دارد. با یکی از علمای اهل سنت ایران صحبت می‌کردم، از او پرسیدم بیشترین برنامه‌‎های تبلیغی شما در منابر و خطبه‌‎های نماز جمعه چیست؟ گفت سعی می‌کنم آیات قرآن را در خطبه‌‎های نماز جمعه ترجمه و تفسیر کنم. پرسیدم از چه تفاسیری استفاده می‌کنید؟ گفت از تفاسیر مختلف از جمله تفسیر نمونه آیت‌الله‎العظمی مکارم شیرازی. این بهترین نمونه است که امام جمعه اهل سنت به‎خاطر روان بودن و به روز بودن تفسیر نمونه، از آن استفاده می‌کند. البته از سوی عالمان شیعی هم تفاسیر مختلف اهل سنت مورد استفاده قرار گرفته است. این دو نمونه در موضوع تفسیر است و در سایر موضوعات نیز چنین است. متأسفانه علمای اهل تسنن اطلاع دقیقی از منابع فقهی شیعیان ندارند. با رییس گروه افتاءالازهر دیداری داشتم. در این دیدار تأکید کردم که می‌توانیم از منابع فقهی یکدیگر بهره بگیریم. ایشان پرسیدند آیا شما جوامع روایی دارید؟ پاسخ دادم یک نمونه‌اش کتاب 20 جلدی وسائل‎الشیعه است که حدود 35 هزار روایت فقهی دارد. ایشان شگفت‎زده شدند. ادامه دادم کتاب دیگری به نام مستدرک وسائل‎الشیعه در 20 جلد نگاشته شده است که حدود 23 هزار حدیث فقهی را که در وسائل‎الشیعه نیامده، جمع‎آوری كرده است؛ و ادامه دادم تا رسیدم به بحارالانوار. این مورد نشان می‌دهد که همت بسیار کمی در معرفی منابع فقهی به یکدیگر داشته‌ایم. پس مرحله دوم تقریب این است که از میراث علمی یکدیگر بهره ببریم. ما می‌توانیم دائره‌المعارف مشترک قرآنی بنویسیم.

با توجه به مطالبی که فرمودید، به نظر می‎آید عدم اطلاع علمای شیعه و اهل سنت و پس از آن عموم شیعیان و سنی‎ها از مبانی فکری یکدیگر، معضل اساسی در ارتباط و تقریب است؟

بله. در واقع باید گفت سومین درجه از تقریب آشنا شدن پیروان مذاهب با دیدگاه‎‎های واقعی یکدیگر و مطلع شدن از مبانی و دلایل آن‎ها و فرو ریختن شناخت‌‎های غلطی است که از یکدیگر دارند. شناخت‌‎های غلط هم ناشی از اکتفا به ادعا‎های افراد معاند است. طبیعی است وقتی اهل سنت یا وهابی‌ها تصور کنند که شیعیان مهر گذاشتن را واجب دانسته و از این طریق امام حسین را عبادت می‎کنند، خیال می‎کنند که شیعیان قصد پرستش اهل‎بیت را دارند. خب در این وضعیت شاید برخی از واکنش‌‎های آن‎ها طبیعی باشد. چراکه شناخت باطل و غلطی دارند. مثلا 10 سال قبل در ملاقاتی که به‎همراه یکی از علمای اهل سنت ایران، با شیخ عبدالعزیز بن باز داشتم، از عالم سنی پرسید در ایران شیعیان چه کار می‌کنيد؟ این عالم پاسخ داد الحمدالله با اخوت و محبت با هم زندگی می‌کنیم. بن باز فریاد زد که چرا گفتی با اخوت و محبت؟ بین ما و آن‎ها اخوتی نیست. چرا که اخوت میان مسلمانان است در حالی‎که شیعیان مشرک هستند! خدای متعال فرموده است: «انما المؤمنون اخوه» و شیعیان مسلمان نیستند و مشرک هستند! چرا که آن‎ها حضرت علی و حضرت فاطمه را می‌پرستند! این عالم سنی پرسید: چرا شما شیعیان را مشرک می‌دانید؟ بن باز پاسخ داد: چون آن‎ها علی(عليه‌السلام) را عبادت و پرستش می‌کنند، آیا نمی‌بینی وقتی بلند می‌شوند می‌گویند یا علی؟ پس آن‎ها از علی(عليه‌السلام) استمداد کرده و او را خدا می‌دانند! البته این موضوع را برای ایشان توضیح دادیم. این یک نمونه از شناخت غلط است. از سوی دیگر برخی از شیعیان تصور می‌کنند، اهل سنت دشمنان حضرت علی هستند، در حالی‎که چنین نیست. آن‎ها به‎عنوان یکی از خلفا به حضرت علی احترام گذاشته و حتی نسبت به سایر ائمه احترام می‌گذارند. البته اهل سنت هم وظیفه دارند محبت خودشان را ابراز کنند. چون این محبت کمتر بیان و ابراز شده است، چنین ذهنیاتی در شیعیان پیش آمده است. باید در خطبه‌ها و مقالات بیان کنند. چرا نویسندگان اهل سنت ایران، به مناسبت ولادت حضرت علی در نشریات دست به قلم نمی‌برند؟ این خطای آن‎هاست. چرا در مراسم جشن ولادت حضرت علی (علیه‎‎السلام) شرکت نمی‌کنند؟ البته انتظار نداریم آن‎گونه که ما معتقدیم آن‎ها بیان کنند.

چهارمین مرحله تقریب گفتمان عالمانه بین پیشوایان مذاهب اسلامی‎ست، در مورد اختلافات مذهبی و بهره‌گیری از دلایل یکدیگر، جهت رسیدن به نقاط مشترک‎نظر و نزدیکی دیدگاه‌ها. در طی 30 سال گذشته خودشبختانه تجربیات موفق و خوبی داشته‌ایم.

علی‎رغم وجود سازمان‎ها و مراکز مختلف، چرا این بخش تقریب خوب محقق نشده است؟

این کم‎کاری‎ها معلول سه عامل است. اولین و لطیف‎ترین عامل، غفلت و عدم توجه عالمان به ضرورت وحدت است. هر مؤسسه و عالمی تصور می‎کند موضوع موردنظر او، اولویت بالاتری دارد و دیگر به مسئله تقریب توجهی نمی‌‌کند. آن‎کسی که در فلسفه، سیاست یا اخلاق وارد است، از این موضوع غفلت دارد که می‌تواند در همان عرصه به مسئله تقریب بپردازد. می‌توانیم یکی از شاخه‌‎های فعالیت سیاسی را به اتحاد سیاسی بین مذاهب مختلف اختصاص دهیم. همکاری‌‎های فقهی هم همین‎طور.

عامل دوم و مهم عدم اعتقاد و تمایل جمعی از عالمان مذاهب، به‎کار وحدت و تقریب است. این موضوع ممکن است با مورد اول در تناقض باشد، ولی مسئله دیگری است. ضمن آن‎که اکثریت مسلمانان معتقد به قبح اختلاف و ضرورت تقریب هستند، کم نیستند عالمان متدین از شیعه و سنی که هیچ تمایلی به تقریب ندارند، بلکه مخالف این امر هم هستند. در طول 30 ساله انقلاب عالمانی از شیعه و سنی بودند که حتی یک قدم و یک دعا برای وحدت انجام ندادند. بلکه برخی تا جایی‎که توانستند علیه وحدت و تقریب سخن گفتند و پرچم‎داران آن را ملامت و سرزنش کردند و گاهی حامیان تقریب را به بی‎دینی‌ام متهم می‎کنند. این افراد علی‎رغم تدین بسیار بالا با پیشگامان شیعه مخالف هستند. در اهل سنت نیز چنین است، شیخ محمود شلتوت در یکی از مقالات خود می‌گوید، من مسئله تقریب مذاهب را در مصر تبلیغ کردم، اما امان از دست عالمان به‎ظاهر متدین و متعصبی که من را تحت فشار گذاشتند که چرا چنین کاری کردی؟

عامل سوم استعمار و دشمنان خارجی جهان اسلام هستند که هرکجا می‌بینند وحدت امت اسلامی در حال تحقق است، سریع با ایجاد فتنه، باعث کندی مسئله تقریب می‌شوند.

به‎نظر شما گره کار کجاست؟ چرا از سوی برخی از علما، مسئله وحدت این‎گونه مورد هجمه قرار می‎گیرد؟

همان‎طور که بیان شد عمده‌ترین چالش مذهبی درون دینی وحدت و تقریب، التزام‎ها و تعصب‌‎های ضدوحدتی طیفی از عالمان است. در عین تدین بالای آن‎ها باید پرسید کارشکنی‎هایی كه در مقابل وحدت می‌کنند، نشانه چیست؟ آیا می‌توانیم به بی‎دینی یا ضدانقلابی متهم کنیم؟ در ميان مخالفان وحدت افراد با تدین بالا و کاملا انقلابی وجود دارد. مطیع انقلاب و رهبری هستنند، اما در عین‎حال مخالف وحدت نیز هستند. غالب مخالفان، دینداران هستند. اما مشکل از کجاست؟ مشکل از وجود یک گره در تحلیل ماست. پایبندی به مذهب را ناسازگار با حرکت وحدت و تقریب می‌دانند. چرا؟ چون تعریف آن‎ها از وحدت با التزام به مذهب ناسازگار است. تعریف آن‎ها، یعنی سازش با دیدگاه‌‎های مخالف با مذهب! سازش به قیمت انکار مواضع اصولی مذهب خود و یا به قیمت دادن سهمی از حقانیت به طرف مقابل و به نوع دیگر مخفی کردن بیان حقانیت. متأسفانه برداشت و تعریف آن‎ها از وحدت این است و طبیعی است وقتی‎که وحدت به این معنا باشد، همه علما با آن مخالف هستند. من نیز به‎عنوان یک فعال در عرصه تقریب با چنین تعریفی مخالفم. من به هیچ وجه رضایت نمی‌دهم که ذره‎ای از مواضع اصولی تشیع و اهل‎بیت کوتاه بیاییم.

پس در پایان تعریف مجدد شما، با توجه به برداشت نادرست برخی از وحدت، چیست؟

بنده معتقدم وحدت به معنای تغییر و کوتاه آمدن از مواضع اصولی و اعتقادی نیست. آن بخش از نظريات طرف مقابل را که مخالف نظرات ائمه اطهار است، نخواهم پذیرفت. هرجا که زمینه را برای تبیین نظریه ائمه آماده ببینم، بیان خواهم کرد و هیچ‌گاه سکوت نمی‎کنم.

کسانی‎که ظاهرا مخالف وحدت هستند، مشکل اصلی آن‎ها مخالفت با اصل وحدت نیست، تنها نگرانی، نکته‎ای است که عرض شد و باید این نگرانی‎ها مرتفع شود.

معنای واقعی وحدت هم‎زیستی مسالمت‎آمیز شیعیان با اهل سنت، همکاری در همه عرصه‌‎های مشترک و شنیدن دید‌گاه‌ها و نظرات مخالف یکدیگر، با رعایت ادب و احترام انسانی است. همه این موارد باید بدون جسارت و اهانت و تحریک عواطف و احساسات صورت گیرد.

در این‎جا بر پرچمداران وحدت و تقریب لازم است که تعریف واقعی وحدت و تقریب را با کمال صراحت برای عالمان و متدینان مذاهب بیان کنند.

این موضوع البته در مورد اهل سنت نیز وجود دارد. یک عالم اهل سنت، برای وحدت با تشیع لازم نیست از فقه و اعتقادات فردی خود عقب‎نشینی کند، بلکه بايد مواضع خود را بدون توهین و جسارت به شیعه مطرح کند. فتوای به شرک و وجوب قتل تشیع ندهد، بلکه آرای تشیع را مطالعه و نقد کند و دلایل خود را هم عرضه کند، این معنای واقعی وحدت است.

این مسئله یک جراحی واقعی نیاز دارد تا گره کور در جامعه علمی دینی مذاهب اسلامی باز شود

تقریب بین مذاهب از ابتدا تا به امروز

مناديان وحدت / احمد نجمي

نیم قرن پیش که تشیع از سوی وهابیت تازه به قدرت رسیده، اقلیتی خارج از دین معرفی می‎شد، آیت‎الله‎العظمی بروجردی در اقدامی هوشمندانه زمینه صدور فتوایی از سوی مفتی اعظم سنیان را فراهم کرد که تا سال‎ها بعد سند رفع اتهام در مقابل بسیاری از تهمت‎‎های ناروا شد.

آیت‎الله‎العظمی بروجردی (رحمت‎الله علیه) در تعریف رابطه صحیح مذهب تشیع و شیعیان با پیروان سایر ادیان و مذاهب، معتقد به تقریب بودند؛ یعنی ایشان تقریب را تعریف صحیح رابطه تشیع با دیگر ادیان و مذاهب می‎دانستند؛ البته باید گفت که نگاه آیت‎الله‎العظمی بروجردی (رحمت‎الله علیه) به تقریب، نه نگاهی تاکتیکی، که نگاهی بر اساس مبانی فکری و نظری ایشان بود.

ایشان در کنار اصرار بر تقریب در رابطه شیعه و سنی و یا دیگر ادیان، معتقد بودند که امامت ائمه اطهار علیهم‎السلام، رکن شیعه و مذهب تشیع است و نباید از آن کوتاه آمد؛ مخصوصا بر حجیت قول امامان و اهل‎بیت علیهم‎السلام، بسیار اصرار و تأکید داشتند و حتی در مقابله با علمای اهل سنت به این اصل استناد می‎ورزیدند و حدیث ثقلین را دلیل محکمی برای آن می‎دانستند.

ایشان با درایت خاص خود می‎دانستند كه اگر بنا شود تفاهمی در بین مسلمین ایجاد شود، باید از مجامع علمی سرچشمه بگیرد. از سوی دیگر به توان علمی جامع الازهر مصر نیز واقف بودند، لذا از امكانات و فرصت‎ها برای رابطه با علمای مصر استفاده لازم را کردند. آیت‎الله فقید برای شروع این تماس‎ها، علامه شیخ محمدتقی قمی راكه مردی دانشمند، متین و علاقه‎مند به اتحاد اسلامی بود به‎عنوان نماینده خود به مصر اعزام داشت و مأموریت وی را تلاش جهت گسترش فعالیت‎های تقریبی در مصر و تشویق علمای اسلام جهت اهتمام برای تحقق اتحاد اسلامی عنوان كرد. علامه شیح محمدتقی قمی، پیام شفاهی آیت‎الله را به شیخ مجید سلیم كه مقام شیخ الازهر را در آن زمان داشت، ابلاغ کرد و پیام متقابل شیخ سلیم به آیت‎الله بروجردی، باب مكاتبات و مراودات تقریبی بین حوزه قم و دانشگاه الازهر در مصر را باز كرد. طولی نكشید كه یكی از علمای مصر به نام شیخ حسن باقوری كه استاد دانشگاه الازهر و وزیر اوقاف مصر بود، به ایران مسافرت و با آیت‎الله‎العظمی بروجردی ملاقات كرد. پس از درگذشت شیخ مجید سلیم، شیخ شلتوت زعامت دانشگاه الازهر را به‎عهده گرفت. وی كه از افراد علاقه‎مند به اتحاد امت اسلام و دارای دیدی عمیق و ژرف در مسائل تقریبی بود، ارتباط نزدیكی با آیت‎الله العظمی بروجردی (رحمت‎الله علیه) برقرار كرد و طی نامه‎ای ایشان را برادر معظم خود خواند.