ميزگرد یارانهای در باب علل موفقيت دولت در اجراي هدفمندي يارانه ها و عوامل احتمالي عدم موفقيت در آينده
دولت مراقب آینده باشد
رزاقی: ببینید؛ بنده معتقدم طرح تاکنون بهخوبی اجرا شده است. این یک واقعیت است. همه باید بپذیریم. اما چند ابهام اساسی در این طرح وجود دارد که دولت باید به آن پاسخ دهد. بنده فکر میکنم دولت هدف از اجرای قانون را بهخوبی مشخص نکرده. یعنی نگفته که پس از اجرای قانون به چه میخواهد برسد؟ ارزیابی بنده این است که دولت بیشتر متوجه آثار مثبت کوتاهمدت است. سئوال بعد اینکه آیا با حذف یارانهها دولت به هدف خود رسیده است. موضوع بعد اینکه دولت تا چند سال دیگر میخواهد یارانه نقدی به مردم پرداخت کند؟ یکی دیگر از موضوعات و ابهامات در قانون هدفمندی یارانهها تولید است. تحلیلها نشان میدهد اصلا مهمترین مشکل آتی قانون یارانهها تولید است که دولت باید در این زمینه برنامههای آتی خود را اعلام کند. مسأله بعد اینکه آیا دولت قرار است پرداخت یارانه نقدی را به 60 میلیون نفر ادامه دهد؟ چرا 60 میلیون نفر؟ و در آینده قرار است چگونه از این 60 میلیون نفر کاسته شود. اینها سئوالات بنیادی است که لازم است که دولت به تمام آنها پاسخ دهد.
برخی از تحلیلگران معتقدند اوضاع خوب کنونی کوتاهمدت است. یعنی اگر اقتصاد در حال حاضر در مسیر مناسبی قرار گرفته کوتاهمدت است؟ برخی آثار بلندمدت اجرای قانون را برای اقتصاد مطلوب ارزیابی نمیکنند؟
فتحیپور: اوضاع خوب کنونی علیرغم پیشبینیهای بسیار منفی برخی از تحلیلگران که معتقد بودند با اجرای این طرح اقتصاد و حتی سیاست کشور از کنترل خارج میشود بهواسطه عزم ملی بهوجود آمده در آحاد جامعه برای اجرای این قانون بوده و نشان از شناخت عمیق مردم نسبت به مسائل جامعه و بیتفاوت نبودن نسبت به پیشرفت و اعتلای کشور دارد.
این موفقیت حاصل شده در کوتاهمدت یعنی در این حدود دو ماه و نیمی که از اجرای رسمی اصلاح قیمتها و امکان برداشت از حساب یارانه نقدی میگذرد، نتیجه تعامل تمامی مسئولان بهخصوص دولت و مجلس و همکاری هوشمندانه آحاد مردم از جمله تولیدکنندگان، توزیعکنندگان و مصرف کنندگان است.
شروع موفق این طرح که میتواند به اعتلا و اقتدار بیشتر نظام اسلامی بینجامد، نشاندهنده پوچ بودن سناریوهای غربی و عدم شناخت این کشورها از مقتضیات داخلی ایران و حتی عدم شناخت برخی تحلیلگران داخلی بود.
همانطور که عنوان شد، آثار و تبعات این طرح شامل آثار کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت است. در تحلیلها و مطالعات کارشناسی انجام شده قبل از آغاز طرح بر این نکته تأکید میشد که این طرح ممکن است در کوتاهمدت دارای تبعات و پیامدهای منفی از جمله تورم فزاینده، کاهش سطوح تولید، گسترش رکود اقتصادی و... باشد ولی در میانمدت این آثار کاهش پیدا کرده و موجب تبلور مزایای طرح در بلندمدت از جمله فقرزدایی، افزایش کارآیی اقتصادی، توزیع مناسب درآمد و ایجاد عدالت اقتصادی، جلوگیری از قاچاق صادراتی، اصلاح الگوی مصرف کاهش ترافیک و... میشود.
رزاقی: نکتهای که باید در این زمینه مورد توجه مسئولان قرار گیرد و البته خیلی هم مهم است، افزایش هزینههای کالاهایی است که دولت قیمت آنها را اصلاح کرده است.
بهطور قطع پس از مدتی اقتصاد ایران با افزایش هزینه قیمت تمام شده کالاهایی مانند نان، انرژی و... مواجه میشود.
باید به این نکته توجه کنیم هنگامیکه قیمت انرژی با افزایش مواجه شد، قیمت تمامشده بسیاری از کالاها نیز با روند صعودی مواجه خواهد شد. حالا سئوال این است که ادامه کار و فعالیت بنگاههای اقتصادی چگونه خواهد بود.
اگر بنگاههای اقتصادی قیمت کالاها را بهدلیل افزایش حقیقت حاملهای انرژی بالا ببرند، طبیعی است کل اقتصاد با مشکلات عدیدهای مواجه میشود و اگر هم این کار را نکنند، دچار رکود و ورشکستگی خواهند شد. چراکه دیگر توان ادامه فعالیت را نخواهند داشت.
بیشک این احتمال وجود خواهد داشت که در موج آینده قیمتها، هزینه تولید افزایش پیدا کند. این یک واقعیت است و بسیار هم خطرناک خواهد بود.
فکر میکنم دولت باید چاره مناسبی بیندیشد. این خطر جدی است. نباید گذاشت تولیدکنندگان ما بهدلیل افزایش قیمت تمام شده کالاهای خود وارد فعالیت واسطهگری شوند. این یک هشدار است.
فتحیپور: آثار و نتایج اجرای طرح هدفمند کردن یارانهها بهواسطه بررسی طولانی و کارشناسی انجام شده برای تصویب قانون اجرای آن شناخته شده بود و به همین واسطه ابزارهای لازم برای جبران آن در نظر گرفته شده است.
وقتی در ماده هشت قانون پیشبینی میشود که 30 درصد منابع حاصل از اجرای این طرح در قالب پرداخت کمکهای بلاعوض و یارانه سود تسهیلات و یا وجوه اداره شده برای بهینهسازی مصرف انرژی، اصلاح ساختار فنآوری واحدهای تولیدی، جبران زیان شرکتهای ارائهدهنده خدمات، بهبود حمل و نقل، حمایت از تولیدکنندگان کشاورزی، صنعتی، نان و توسعه صادرات غیرنفتی و توسعه خدمات صرف شود یعنی قانونگذار نسبت به بخش تولید نهتنها بیتوجه نبوده بلکه توجه ویژه نیز داشته است. چراکه دولت در لایحه اعطایی به مجلس سهم تولیدکننده را تا 15 درصد کافی میدانست ولی مجلس با توجه به جایگاه ویژه تولید این سهم را دو برابر کرد و به 30 درصد افزایش داد.
تمامی اقداماتی که در راستای تهیه بستههای حمایتی از صنایع، تولیدکنندگان و صادرکنندگان انجام شده نیز در همین راستا است که بخش تولید با مشکل مواجه نشود.
البته با توجه به اقتصاد مبتنی بر نفت که رهایی از آن یکی از نکات مورد تأکید مقام معظم رهبری و هدف بسیاری از سیاستگذاران در حوزه اقتصاد بوده، بخش تولید در کشور با مشکلات متعدد همراه است. فضای نامناسب و نامساعد کسب و کار در کشور و مشکلات متعدد بنگاههای تولیدی با نظام بانکی در تأمین منابع مالی مورد نیاز جزو اصلیترین مشکلاتی هستند که دولت باید بیش از پیش با توجه به آثار طرح هدفمند کردن یارانهها به آنها توجه کند و موانع پیش روی تولید را رفع کند. اگر بتوانیم با اجرای صحیح قانون و بستههای حمایتی تهیه شده جلو آثار منفی آزادسازی قیمتها برای بخش تولید را در کوتاهمدت بگیریم، مسلما تولید میتواند با تکیه بر تحقق اهداف بلندمدت این طرح از جمله تخصیص بهینه منابع و افزایش بهرهوری به موفقیتهای چشمگیری دست پیدا کند. فکر میکنم نگرانی در اینباره بیهوده است.
بنده فکر میکنم تمهیدات خوبی از سوی دولت پیشبینی شده است. جای نگرانی نیست.
رزاقی: در هر صورت ارزیابی بنده این است که دولت برای افزایش توان تولید در حین اجرای قانون هدفمندکردن یارانهها سیاست خاصی را نیندیشیده است.
آقای رزاقی! تورم هم یکی از شاخصهایی است که طرح هدفمندی یارانهها را در دولتهای گذشته بایگانی کرده بود. نظرتان درباره تورم چیست؟
رزاقی: دولت در حال حاضر بهدلیل اقدامات مناسبی که در این حوزه انجام داد، توانست تا حدودی جلو افزایش سطح عمومی قیمتها را بگیرد. البته تورم انتظاری هم بهدلیل اقدامات دولت خنثی شد. اما معتقدم اقتصاد ایران در آینده بهدلیل روبهرو شدن با مشکلات عدیده در تولید با تورم مواجه میشود. سطح عمومی قیمتها در سالهای آینده شاید یکی دو سال آتی با افزایش مواجه شود. این یک چالش جدی برای دولت است. بنده چالش تورم را بهعنوان یکی از چالشهای جدی اجرای این قانون تلقی میکنم...
فتحیپور: بنده هم چالش تورم را یکی از مشکلات اقتصادی میدانم. اما در مورد شاخص تورم باید در نظر داشت که تورم در کشور ما به یک پدیده و معضل ساختاری تبدیل شده که میراث تزریق بدون پشتوانه تولید و افزایش نقدینگی در سالهای شوک نفتی سالهای دهه 1350 و قبل از انقلاب است. متأسفانه این چالش همیشه در اقتصاد ما وجود داشته و بهدلایل مختلف ایجاد میشود.
در سال گذشته نرخ تورم با اتخاذ سیاستهای مناسب داخلی و بروز برخی تحولات بینالمللی مانند رکود گسترده حاکم بر فضای جهانی بهواسطه بروز بحران مالی با روند باثباتی مواجه شد. تحلیلگرانی که به اشتباه دلیل این ثبات نرخ تورم را صرفا بروز بحران جهانی میدانستند هم اکنون نیز باید به تحولات گستردهای که در اقتصاد جهان افتاده است بیتوجه نباشند. مسائلی مانند افزایش قیمت کالاهای وارداتی و تورم جهانی که در دنیا اتفاق افتاده، با توجه به واردات 47 میلیارد دلاری ایران در 9 ماهه سال 1389 که بر کشور ما نیز بیتأثیر نبوده است میتواند بر تورم داخلی تأثیرگذار باشد. افزایش نرخ ارز و جنگ ارزی بین برخی کشورها، افزایش هزینههای تولید ناشی از تحریم و تشدید آن در کنار تورم پایهای و انتظاری که همیشه در کشور وجود داشته و همچنین اندک تورم طبیعی و کنترلشدهای که بهواسطه آزادسازی قیمتهای کالاهای یارانهای در کشور ایجاد شده، میتواند منجر به افزایش محدود و کنترل شده تورم شود. مجلس شورای اسلامی و بهخصوص کمیسیون اقتصادی همواره بر این مهم تأکید داشته و جلسات هماندیشی و سیاستگذاری متعددی نیز در این خصوص در حال برگزاری است.
رزاقی: یکی دیگر از سئوالاتی که در ذهن افکار عمومی پیش میآید: ادامه روند پرداخت یارانه نقدی است. فکر میکنم دولت نمیتواند روند کنونی را ادامه دهد. این سئوال مطرح است که دولت تا چه حد و تا چندسال میتواند به مردم جامعه یارانه نقدی پرداخت کند. این یک پارادوکس و تناقض است. باید به این نکته توجه داشته باشیم امکان پرداخت یارانه نقدی به مردم جامعه در بلندمدت امکانپذیر نیست. شاید پرداخت یارانه نقدی در کوتاهمدت بتواند رفاه اقتصادی اغلب خانوارها را موجب شود. اما این اقدام نهتنها در بلندمدت امکانپذیر نیست، بلکه یک تناقض است. فکر میکنم دولت برای ادامه روند هیچ سیاستی در نظر نگرفته. تصمیم گرفته فعلا یارانه نقدی پرداخت کند؛ حالا اینکه در آینده چه اتفاقی رخ میدهد بماند برای بعد...
فکر میکنید استدلال دولت برای پرداخت نقدی یارانهها چه بوده است.
فتحیپور: طرح تحول اقتصادی در حوزه یارانهها دارای هشت مرحله اصلی شامل ارزیابی، شناسایی، اولویتبندی، برنامهریزی، اجرا، نظارت، ارزشیابی و اتمام تدریجی است. بنابراین اتمام تدریجی طرح یکی از اجزای اصلی طرح است ولی این اتمام چه زمانی اتفاق میافتد؟ زمان پایان دادن طرح، زمانی است که اهداف موردنظر هدفمندسازی محقق شده باشد. یعنی نتایج مثبت کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت طرح حاصل شود و افراد به آن سطح از توانمندی رسیده باشند که نیازی به یارانه نقدی نداشته باشند.
شاید این موضوع کمی ملموس نباشد، بنابراین لازم است مثالی از اقتصاد ایران عرض کنم. در مرحلهای از اقتصاد کشور با توجه به شرایط بعد از انقلاب و جنگ تحمیلی شرایط تأمین کالاهای اساسی کشور بهنحوی بود که مردم در تهیه این کالاها با مشکل مواجه بودند و دولت برای اطمینان از اینکه حداقل معیشت و نیاز جامعه تأمین شود، برای طیف وسیعی از کالاها کوپن اعلام میکرد و برای خانوارها دفترچه بسیج اقتصادی صادر میکرد. قند و شکر، روغننباتی، گوشت قرمز، مرغ، پنیر ،کره، تخممرغ، برنج، بنزین، نفت سفید، گازوییل، سم، کود شیمیایی، سیگار، روغنموتور و... کالاهایی بودند که آن زمان برای آنها کوپن اعلام میشد و یا با دفترچه بسیج توزیع میشد.
بسیاری از این کالاها سالهاست که بهصورت کوپنی توزیع نشده و دیگر دفترچه بسیج بین خانوارها وجود ندارد. آیا شرایط خانوارها بهواسطه لغو این کوپنها وخیم شده؟ آیا حذف دفترچه بسیج و عدم اعلام کوپن برای برخی کالاها منجر به اعتراضات گسترده مردمی شد؟ خیر زیرا مردم نیازی به استمرار این وضعیت نداشتند. در سالهای اوج جنگ تحمیلی اگر کوپن برخی کالاها اعلام نمیشد مردم از خرید آن عاجز بودند ولی اکنون در هر فروشگاه دهها نوع کالای داخلی و خارجی وجود دارد که مردم قدرت خرید آن را دارند.
بنابراین برخلاف نظر شما که میگویید قطع یارانه نقدی منجر به اختلالاتی میشود، باید به این نکته اشاره کرد که اگر طرح به اهداف مترقی خود برسد و مردم دیگر احساس نیازی به این یارانه نداشته باشند، پایان تدریجی طرح در شرایط کاملا عادی و معقولانه انجام خواهد شد که البته زمان رسیدن به آن شرایط فعلا قابلبرآورد نیست.
آقای دکتر رزاقی! اگر حرف پایانی دارید بفرمایید؟
رزاقی: خدا را شکر که طرح تاکنون بهخوبی از سوی دولت مدیریت شده. این یک موفقیت بزرگ برای کشور است. برخیها نمیخواستند که این طرح اجرا شود؛ حالا مغرضانه یا خیرخواهانه. اما طرح در حال حاضر در حال اجراست. بنابراین باید همه کمک کنیم تا این طرح روند عادی و طبیعی خود را طی کند. ارزیابی بنده این است که اجرای قانون هدفمندی یارانهها دو اثر بر اقتصاد ایران خواهد داشت. یکی اثر کوتاهمدت و دیگری اثر بلندمدت.
اثر کوتاهمدت آن در حال حاضر هویداست. صرفهجویی در حاملهای انرژی، اصلاح الگوی مصرف و رفاه نسبی و معیشتی برخی خانوارهای ایرانی. شما میدانید هماکنون خانوارهایی در کشور زندگی میکنند که کل هزینههای آنان کمتر از 30 - 20 هزار تومان در ماه است.
پرداخت یارانه نقدی در هر ماه به این خانوارها قطعا موجب افزایش رفاه نسبی آنان خواهد شد. در کشور ما کسانی زندگی میکنند که ورود این پول (یارانه نقدی) موجب تغییر زندگیشان (در جهت بهبود) خواهد شد.
اما این را بدانیم این مسأله یک تغییر و بهبود کوتاهمدت است؛ این خانوارها تا چه زمانی باید منتظر دریافت یارانه نقدی از سوی دولت باشند؟ با وجود این، اثر بلندمدت اجرای این قانون خیلی مهمتر از اثر اول است. دولت باید مشخص کند اثرات بلندمدت اجرایی این طرح چه زمانی بر زندگی اغلب ایرانیها لمس خواهد شد.
تولید باید چگونه خود را با نبود یارانه انرژی و... وفق دهد. روند و ادامه فعالیت تولید خیلی مهم است.
باید برای تولید اقدامات ویژهای انجام داد.
بنده فکر میکنم مهمترین چالش دولت در ماهها و سالهای آتی در حوزه هدفمندی یارانهها، موضوع تولید و حمایت از تولید باشد. باید از تولید حمایت کرد.
آقای فتحیپور! اگر شما هم حرف ناگفتهای دارید بفرمایید.
فتحیپور: اگر بخواهیم پیشبینی واقعبینانهای داشته باشیم باید اولا بر عملکرد طرح در طول این دو ماه و نیم و ثانیا بر تحولات آینده و ثالثا بر تدابیر و لوازمی که برای کنترل شرایط در نظر گرفتهایم، تأملی بکنیم. عملکرد طرح در دو ماه و نیم جاری عملکرد به نسبت مطلوبی بوده و عمده اهداف طرح در حال تحقق است. برای مثال حجم یارانهها در سالهای گذشته، بخش عمدهای از بودجه عمومی کشور را به خود اختصاص میداد ولی سال آینده شرایط بودجهای بهگونهای است که دیگر این مشکل وجود ندارد.
یکی دیگر از مشکلات، ناعادلانه بودن توزیع یارانهها بود؛ زیرا اعطای یارانه بهصورت باز انجام میشد و گروههای مستحق مورد هدف قرار نمیگرفتند و در این شرایط اقشار مرفه بهدلیل مصرف بیشتر، بهره بیشتری از یارانهها میبردند ولی در حال حاضر با توجه به اعطای یارانهها به تمام افراد حتی کسانیکه در روستاهای دورافتاده به هیچیک از منابع انرژی دسترسی ندارند، توزیع یارانهها با عدالت بیشتری انجام میشود و دیگر اقشار مرفهی که نیازی به این یارانه ندارند با توجه به عدم تکمیل مراحل دریافت یارانه نقدی، سهمی از یارانهها ندارند.
یکی دیگر از مشکلات، مصرف بالای انرژی و رشد فزاینده مصرف در سالهای قبل بود؛ در حال حاضر این رشد نهتنها متوقف شده بلکه در برخی موارد علیرغم افزایش تعداد مصرفکنندگان و مشترکان، میزان مصرف کاهش نیز داشته است.
شرایط مصرف کشور، ترکیب واردات را نیز تغییر داده است. در سالهای گذشته همواره اولین کالای وارداتی ما بنزین مصرفی بوده است؛ در حالیکه امروز اولین کالای وارداتی طلا بهعنوان یک سرمایه ملی و اندوخته گرانبهاست.
با توجه به اجرای قانون هدفمند کردن یارانهها، تفاوت قیمت فاحشی که در برخی کالاها نسبت به خارج از کشور وجود داشت دیگر وجود ندارد و این امر به کاهش گسترده قاچاق بنزین، گازوییل، آرد و... منجر شده است. یعنی نهتنها یارانه پرداختی از بودجه کشور به کشورهای همسایه منتقل نمیشود بلکه آسیبهای اجتماعی، امنیتی و سیاسی ناشی از قاچاق صادراتی نیز کاهش و جریان وجوه مفسدانه حاصل از این تجارت ممنوع محدود شده است.
اینها بخشی از آثار طرح هدفمند کردن یارانههاست که در کنار آزادسازی قیمت و تخصیص بهینه منابع و افزایش بهرهوری در بلندمدت محقق میشود.
بنابراین با توجه به عملکرد مثبت فوق میتوان پیشبینی مطلوبی را نیز متصور بود؛ به شرط اینکه حداقل دو عامل در نظر گرفته شود.
اولا مجریان قانون باید خود را مکلف به اجرای تمام ابعاد قانون بدانند و از ظرفیت قانون هدفمندکردن یارانهها و همچنین بستههای حمایتی که برای بخشهای مختلف تهیه شده است، بهره کامل ببرند و دستگاههای نظارتی از جمله همکاران گرانقدر در مجلس نیز بر حسن اجرای این موارد در بخشهای مختلف نظارت دقیق و مستمر داشته باشند.
ثانیا، اجرای اینگونه طرحها در ابعاد ملی نیازمند عزم آحاد جامعه است. همانطور که در سال گذشته این اتفاقنظر در خصوص لزوم اجرای طرح ایجاد و طرح با موفقیت آغاز گردید، تمام مردم و بهخصوص سیاستگذاران، نخبگان، اساتید، کارشناسان و پژوهشگران امور اقتصادی کشور باید بهعنوان پرچمداران نظامی اسلامی از سیاستهای صحیح دفاع و با نقد منصفانه و محترمانه به اجرای دقیق این طرح ملی کمک کنند تا کشور بتواند گامی مهم در دستیابی به پیشرفت توأم با عدالت بردارد؛ انشاءالله
دولت در حال حاضر بهدلیل اقدامات مناسبی که در این حوزه انجام داد، توانست تا حدودی جلو افزایش سطح عمومی قیمتها را بگیرد. البته تورم انتظاری هم بهدلیل اقدامات دولت خنثی شد. اما معتقدم اقتصاد ایران در آینده بهدلیل روبهرو شدن با مشکلات عدیده در تولید با تورم مواجه میشود
عملکرد طرح در دو ماه و نیم جاری عملکرد به نسبت مطلوبی بوده و عمده اهداف طرح در حال تحقق است. برای مثال حجم یارانهها در سالهای گذشته، بخش عمدهای از بودجه عمومی کشور را به خود اختصاص میداد ولی سال آینده شرایط بودجهای بهگونهای است که دیگر این مشکل وجود ندارد
