ضرورت و موانع نقد/ دکتر عماد افروغ

جنبش اتفاقی است که در عرصه غیررسمی و عمومی رخ می‎‎دهد و درخواستی برای یک تحول جدید یا مقاومت در برابر تغییر وضع موجود، به بهانه بدتر نشدن وضع جاری است. به‎طور قطع اگر همه‎چیز بر وفق مراد باشد، جنبش اجتماعی از نظر مدافعان آن معنا نخواهد داشت. یک جنبش اجتماعی در عرصه غیررسمی رخ می‎‎دهد و دارای فلسفه سیاسی و ایدئولوژی تعریف شده و یا حداقل برخوردار از کلیاتی از آن به‎طور روشن و شفاف است. به‎علاوه رهبری مشخص و عضوگیری تعریف شده دارد که تحولات مورد انتظار و به‎طور خاص در عرصه رسمی را هدف قرار می‎‎دهد.

در مجموع وجه بارز جنبش‎‎های دانشجویی استقلال‎طلبی، عدالت‎خواهی، استکبار‎ستیزی، مبارزه با استبداد و گریز از مصلحت‎اندیشی‎های رایج، قطع نظر از زمینه‎‎های متفاوت تاریخی و جریان‎‎های مختلف فکری - سیاسی بوده است. واقعیت آن است که بخشی از خلاء مربوط به جایگاه جامعه مدنی و نقادی و نظارت در کشور همواره توسط دانشجویان مبارز و در صحنه ما پر شده است و تداوم حضور سیاسی پر رنگ دانشجویان، استمرار خواست‎‎ها و ارزش‎‎های انقلابی و تاریخی مردم و تحقق نسبی آن را رقم زده است. لکن در همین‎جا باید به این نکته توجه کرد که به‎رغم پیامد‎‎های مثبت و ضرورت این حضور، جنبش‎‎های دانشجویی کشور به‎دلیل فقدان تئوری شناخت، مبارزه، فقدان تئوری نقد، عدم شناخت ضرورت‎‎های نقد و درک ناصحیح از شرایط تاریخی، ساختاری و بعضا قدرت‎زدگی و ورود در بدنه قدرت دولتی، همواره با رکود و انفعال و توجیه و تطهیر اصحاب قدرت مورد نظر مواجه بوده‎اند. به‎گونه‎ای که پس از به‎قدرت رسیدن افراد مورد دلخواه، تبدیل به ابزار هژمونیک یا استیلای فرهنگی اصحاب قدرت و طبعا موضوع نقد شده‎اند. به‎هرحال، جدا از جنبش اول دانشجویی که در دوران حاکمیت رژیم پهلوی دوم رخ داد و در مقطعی توسط این رژیم سرکوب شد تا ظهور و بروز جنبش‎‎های اجتماعی اعم از دانشجویی و غیردانشجویی منتج به انقلاب اسلامی، دو جنبش دانشجویی اخیر یعنی 13 آبان و جنبش دانشجویی نوظهور(عدالت‎خواه)، پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی رخ داده است. آسیب‎شناسی فی‎الجمله جنبش دانشجویی 13 آبان می‎‎تواند به استمرار و پایایی اهداف و شیوه‎‎های رفتاری جنبش اخیر کمک کند. این جنبش توانست در آن مقطع خارج از عرصه رسمی قدرت و در ادامه تفکر و ایدئولوژی انقلاب اسلامی تعریف شود و توانست با اقدام انقلابی خود جلوی انحراف دولتمردان را بگیرد و بار دیگر قطار نظام جمهوری اسلامی را بر ریل انقلاب اسلامی قرار دهد. بزرگ‎ترین آسیبی که متوجه جنبش دانشجویی اول شد، وصلت با گروه‎‎های سیاسی و جذب در بدنه قدرت دولتی و مبدل شدن به ابزار هژمونی دولت مستقر، قطع نظر از آرمان‎خواهی‎‎های انقلابی بود. ورود در دایره تنگ و مصلحت‎اندیشانه هژمونی دولتی عملا تشکل‎‎های مرتبط با جنبش دانشجویی 13 آبان را تبدیل به ابزار استیلا و مخالفت با آزاداندیشی و آرمان‎خواهی‎‎های طبیعی دانشجویی کرد که به نوبه خود با واکنش و شکل‎گیری سایر تشکل‎‎های دانشجویی روبه‎رو شد.

متأسفانه این آسیب پس از پیروزی‎‎های سیاسی به‎دست آمده در قالب انتخابات شوراهای‎شهر و روستا، مجلس هفتم و ریاست‎جمهوری سراغ جنبش اخیر دانشجویی نیز آمده است و فعالیت‎‎های این جنبش تا حدی دچار ابهام شده است. بنده نگرانم که مبادا همان اتفاقی که برای جنبش اول پس از انقلاب اسلامی افتاد، برای این جنبش نوظهور اجتماعی نیز رخ دهد؛ به‎گونه‎ای یا در قدرت دولتی هضم شوند و یا به سکوت، توجیه و تطهیر سیاست‎‎ها بپردازند. اتفاقی که باعث شود تنها از دستاورد‎های سیاسی آن‎‎ها در مقطعی خاص به نیکی یاد شود و به‎لحاظ انتقال جریانی به‎عنوان یک آسیب از آن یاد می‎‎شود.

یک جنبش دانشجویی به‎مثابه یک جریان فکری-رفتاری و یک تشکل آرمان‎خواه همواره کماکان باید استقلال خود را از گروه‎‎های رسمی و از بدنه دولت حفظ کند و بیشتر نقش روشنفکری را برای خود تعریف کند. یعنی کسی که خیز برای قدرت رسمی و ماندن به هر قیمتی در قدرت رسمی بر نمی‎‎دارد، بیشتر به‎دنبال حقیقت‎جویی و فاصله‎گیری از مصلحت‎اندیشی‎‎های کاذب و متداول است. اگر دانشجویان و فعالان سیاسی دانشجویی، جنبش دانشجویی را جنبش سیاسی پویا و پایا می‎‎خواهند و آن را با روشنفکری پیوند می‎‎زنند، خواه ناخواه باید همواره به استمرار آن توجه داشته باشند و به محض جابه‎جایی قدرت، جنبش دانشجویی را پایان یافته تلقی نکنند و آن را ابزار هژمونی قدرت مستقر نسازند.

یکی از آسیب‎‎های طبیعی جنبش‎‎های دانشجویی بعد از به قدرت رسیدن دولت مطلوب، آسیب انحصارطلبی است. این خطر می‎‎تواند جنبش نوظهور و تشکل‎‎های ذیربط جنبش را تهدید کند و سرانجام منجر به فروپاشی محتوایی جنبش شود. بهترین ابزار آرمان‎گرایی و بسط و اعتلای این آرمان‎‎ها به‎ویژه در محیط دانشجویی ایجاد زمینه برای گفت‎وگوی عالمانه و روشمند است. در واقع خطری که جنبش دانشجویی را تهدید می‎‎کند، فراموشی دوران پر شور و نشاط نقد و انحصارگرایی است. در شرایط کنونی، جنبش دانشجویی در شرایط تاریخی حساسی قرار دارد. از یک طرف، دولت و مجلس و سایر نهاد‎هاي سیاسی دم از عدالت می‎‎زنند که در واقع یکی از آرمان‎‎های جنبش دانشجویی است و از طرف دیگر هماهنگی مزبور در صورتی‎که از طریق نقادی مراقبت نشود می‎‎تواند باعث سکوت و رخوت جنبش دانشجویی شود. بر این اساس، جریان دانشجویی باید متناسب با شرایط جدید، آرمان و اهداف تازه‎ای برای خود تعریف کند تا از سکوت و رخوت بیرون بیاید. چون هماهنگی فوق، تحت شرایطی می‎‎تواند تهدیدکننده عدالت‎خواهی باشد و این جنبش دانشجویی است که می‎‎تواند با درک این تهدید ادای وظیفه کرده و رسالت خود را باز تعریف کند.

درخصوص وظیفه دولت نیز در قبال فعالیت دانشجویی باید به یک پارادوکس اشاره کرد. از سویی دولتمردان می‎‎خواهند به‎گونه‎ای در فعالیت‎‎های جنبش دانشجویی رخنه کنند تا از یک پشتوانه اجتماعی برخوردار شوند و از سویی دیگر ما نگاه و تعریف ویژه از دولتمردان خود داریم و آن این است که باید وراي منافع سیاسی خود به مصالح بلندمدت توجه کنند. به‎طور قطع دولت می‎‎تواند زمینه را برای فعالیت هدفمند‎تر و جهت‎دار‎تر جنبش دانشجویی با حفظ استقلال آن‎‎ها فراهم کند و این امر البته منوط به سعه صدر دولتمردان و فهم دقیق آن‎‎ها از شرایط است. جنبش دانشجویی باید زمان و مکان را خوب درک کند، با نگاهي حکیمانه و فلسفی‎اندیشی شرایط حساس را خوب تحلیل کند، دچار افراط و تفریط نشود و گرایش به گروه خاصی پیدا نكرده تا بتواند استقلال خود را حفظ کند.

در مجموع می‎توان وظایف زیر را فهرست‎وار برای جنبش دانشجویی برشمرد:

1. داشتن یک نظریه مبارزاتی روشن با توجه به گفتمان انقلاب اسلامی و پرهیز از برخورد‎های انفعالی،

2. تفکیک ذهنی انقلاب اسلامی از جمهوری اسلامی برای پاس‎داشت آرمان‎‎های انقلاب اسلامی؛

3. درک و تبیین صحیح انقلاب اسلامی؛

4. داشتن یک تئوری روشن در مورد شناخت و نقد؛

5. درک صحیحی از ضرورت نقد، موانع نقد و شرایط ساختاری جامعه؛

6. عدم خلط روشن فکری با فعالیت‎‎های سیاسی مربوط به گروه‎‎های سیاسی؛

7. عدم ورود در بدنه قدرت دولتی و تبدیل شدن به اُبژه[موضوع] نقد؛

8. پرهیز از اعتماد مطلق به اصحاب جدید قدرت و تبدیل شدن به ابزار هژمونی[تسلط و استیلا] آن؛

9. پرهیز از ابزارگرایی و ماکیاولیسم، به‌عنوان مثال استفاده از اخلاق و آموزه‌هاي ديني برای حفظ قدرت و دستیابی به آن؛

10. توجه به گفتمان خودانتقادی یا نقد درون گفتمانی

جنبش دانشجویی تضارب با حکومت، تعامل با حاکمیت/ یحیی سلیمانی

حق حاکمیت بر انسان‎ها که براساس اعتقادات شیعه و مبانی معرفتی جمهوری اسلامی فقط از آن خداست، با بعثت رسول اکرم به ایشان تنفیذ و از طریق سلسله امامت به امامان، و از آن‎جا به ولی فقیه عادل زمانه واگذار می‎گردد و این معنا، متفاوت از مفهوم دولت به‎معنای حکومت مردم بر مردم است. این تعریف جدید از حاکمیت که در ایران عینیت یافت، همه مکاتب جهانی را با بحرانی هویتی مواجه ساخت. در این میان آن دسته از گروه‎‎های داخلی که موفق به تطبیق نشدند، مجبور به تخلیه صحنه منازعات شده یا طریق عناد در پیش گرفتند و بسیاری هم با حفظ ظاهر، همرنگ جماعت شدند. جنبش دانشجویی نیز با این تعاریف جدید به وزن‎کشی محتوایی پرداخت که در مقاطعی موفق به درک موضوع و گاهی نیز مجبور به منازعه و عقب‎نشینی شد.

این نوشتار سعی کرده به واکاوی و شفاف‎سازی عملکرد جنبش دانشجویی پس از انقلاب در تعامل خود با نظام سیاسی جدید شیعی، یعنی دو بعد حاکمیت به همان معنای پیش گفته که منشأ الهی دارد و حکومت که به همان معنای دولت منتخب و یا مدیریت مردم بر مردم است، بپردازد.

طبق تفکیک فوق در نظام سیاسی شیعه که در تعریف جمهوری اسلامی بروز و ظهور یافته، دو‎ شأن و رتبه در نظر گرفته می‎شود: ‎شأن برتر حاکمیت ناظر به حق حاکمیت الهی است که امروزه از آن به رهبری انقلاب تعبیر می‎کنیم و‎ شأن دون‎تر حکومت ناظر به حق مدیریت مردم بر مردم که امروزه از آن به دولت تعبیر می‎کنیم.

این تفکیک رتبه‎ای که در بررسی عملکرد‎های اجتماعی و به‎خصوص در جنبش دانشجویی کرد می‎یابد، موضوعی حساس و بسیار نقش‎آفرین است که درک این تفاوت مرتبه‎ای و محتوایی، اصلی‎ترین خط نبرد منازعات دانشگاهی در دو دهه اخیر بوده است. این‎که جریانات دانشگاهی در قبال این دو رتبه بسیار متفاوت، چه مواضعی می‎توانند بگیرند؟ حدود ایشان در قبال هریک چیست؟ چه میزان در قبال این حدود مسئولند؟ و بسیاری از سئوالات مشابه دیگر که به‎خصوص طی پنج سال گذشته باعث رخوت و سستی در جریانات دانشگاهی شده، نیازمند تبیین است.

دولت، در نظام سیاسی ما، اگر چه مشروعیت خود را از حکم تنفیذ رهبری اکتساب می‎کند و لاغیر، لیکن عینیت و تحقق خود را مدیون اقبال مردمی و تصاحب موافقت اکثریت جامعه است، لذا از حیث اعتبار و صلاحیت ذاتی، فاقد هرگونه تقدس و معصومیتی بوده و در معرض انحرافات و لغزش‎‎ها، به‎دلیل هویت کارکرد‎های اجتماعی و سیاسی قرار دارد. دولت‎‎هایی نیز در گذشته دچار لغزش و انحراف شده و یا استحاله شده‎اند. جنبش دانشجویی در قبال این لغزش‎ها، نه مأمور به تقابل است، که ناقض حکم تنفیذ بوده و شایسته حکومت طاغوت است و نه محکوم به سکوت که منجر به پیروزی نفاق خفی بر حق جلی می‎شود. لذا راه میانه این است که راه تذکر و اصلاح را در پیش گیرد. در دوران اصلاحیون شاهد وفور این خطای نابخشودنی و در بسیاری از موارد خیانت در فضای نیمی از نخبگان سیاسی دانشگاه‎‎ها بودیم و تأسف آن‎که نه‎تنها در مقابل این ناراستی‎ها، موضعی اتخاذ نمی‎کرد، همراهی و تبلیغ نیز می‎کرد.

در دوران حکومت اصولیون بر کشور نیز شاهد همین لغزش خطرناک هستیم که بایستی در بسیاری از موارد از آن تعبیر به عافیت طلبی کرد. بسیاری از اشتباهات و خطا‎ها در حال حاضر مربوط به سیاسیونی است که به‎دلیل ناتوانی و بی‎تدبیری‎ موجب ضربه و تخریب حاکمیت از موضع حکومت یعنی دولت می‎شوند. اگر جنبش دانشجویی زبان در کام کشد و به بهانه مصلحت گامی در جهت اصلاح کجی‎‎ها بر ندارد، عدم توجه و اهتمام به آن و تداوم سکوت بی‎حاصل نیمه دیگر جنبش دانشجویی که مدافع انقلاب است در قبال آن، در آینده نزدیک، بس مشکل‎ساز خواهدبود.

جنبش دانشجویی بالذات خود آرمان‎گراست و انصراف از مطالبات آرمانی از دولت‎‎ها و گرایش به عملکرد‎های حزبی دولت‎سالارانه تعارضی غیرقابل بخشش است. تعامل با قدرت به‎معنای همراهی با دولت و متأسفانه فدا کردن جنبش دانشجویی به پای عملکرد‎ها و مصالح گروهی و حزبی و از همه بدتر هزینه کردن جنبش به‎نام اشخاص، در تعارض جدی با تعاریف و هویت ذاتی جنبش دانشجویی است. اربابیت حکومت بر تشکل‎‎های دانشجویی، قیمومیت دولت بر جریان‎‎های دانشگاهی، و وامداری جنبش دانشجویی برای مناصب دولتی که‎ شأن اجرایی و مدیریتی دارند، به هر بهانه و امیدی، چه مصالح مقطعی و چه آینده‎نگری منفعتی؛ و به‎دلیل موانع آرمان‎گرایی و حق‎طلبی و مطلوب‎جویی ذاتی جوانان تحصیل‎کرده و آزاده، محکوم است به شکست و خسران. تضارب جنبش دانشجویی با حکومت در دو سر حد افراط و تفریط، خود از یک سو قرین تقابل و براندازی است که شایسته دولت‎‎های خیانتکار است، همچنان که با دولت پهلوی و بنی‎صدر صورت گرفت و از دیگر سوی مجاور با تساهل و تسامح با دولت‎هاست، که این نیز نافی تعریف ذاتی خود است.

حال که نوع برخورد با دولت به تضارب تبیین شد، رفتار جنبش دانشجویی در قبال شأن برتر نظام سیاسی شیعه که از آن تعبیر به حاکمیت کردیم و ناظر به رهبری انقلاب است، چگونه باید باشد؟ آن‎چه که به‎عنوان الگوی رفتاری بین جنبش دانشجویی به‎عنوان قاعده هرم دانشگاهی و رهبری جامعه به‎عنوان رأس حاکم بر آن، همان تعامل و همراهی است. تعامل به مفهوم اشتراک نقطه نظرات آرمانی و تبادل مطالبات مشفقانه رهبری از جوانان و پیشنهادات دانشجویان به ایشان و از همه مهمتر تشریک مساعی جوانان با رهکرد‎های رهبری است. این‎که شاهد چندین جلسه در قالب دیدار با جوانان، دانشجویان، نخبگان، اساتید، تشکل‎‎های دانشجویی و... در طول هر سال با رهبری جوان مسلک میهن‎مان هستیم، بیانگر این مشی تعاملی تعریف شده، بین جنبش دانشجویی و رهبر انقلاب است. در طی سال‎های گذشته هرگاه که این تعامل جوانان با ایشان رو به کم محتوایی گذاشته، شاهد تزریق اندیشه‎‎ها و آرمان‎‎های جدید از سوی رهبری در کالبد جنبش بوده‎ایم.

تنظیم روابط جنبش دانشجویی بر لبه تیز تضارب با حکومت یا همان دولت و تعامل با حاکمیت یا همان ولایت، امری آسان و تجربه شده است. تشکل‎‎های انقلابی دانشگاه در دوران اصلاحات در عین حفظ شأن دولتی که مزین به تنفیذ رهبری است، ناراستی‎‎ها را طلب‎کارانه و مدبرانه، به‎راستی بدل کردند و در این راه از مسیر انصاف و مروت و تقوی نیز تخطی نکردند، اکنون نیز انتظار تضارب با دولت وقت، در کاستی‎‎ها و ناراستی‎‎ها و به‎خصوص خطا‎های فردی و گروهی و بدل ساختن این نقاط ضعف به نقاط قوتی برای حاکمیت و در ذیل آن برای دولت، وظیفه ذاتی جنبش دانشجویی آرمان‎گرا و حق طلب است