روزگار اين سردار روحاني/ امین کمال‎زاده

1260؛ تولد میرزا کوچک‎خان

میرزا کوچک‎خان فرزند ارشد مردی به نام «میرزا بزرگ» بود که در محله «استادسرای» رشت به دنیا آمد؛ نزدیک 130 سال قبل. میرزا بزرگ نام این پسر را یونس گذاشت. پدر یونس به تحریر انشا مسلط بود، به همین دلیل به میرزا بزرگ مشهور شد و فرزندش به «میرزا کوچک».



1273؛ درس و مدرسه

یونس چند سال در مدرسه «حاجی حسن» صالح‎آباد و مدرسه جامع رشت، ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول خواند. مدتی هم در یکی از حجره‎های طبقه اول مدرسه نایب‎الصدر در بازار زرکشان سکونت داشت. مقدمات درس‎ها را در مدرسه‎های علمیه رشت خواند و بلافاصله بعد از آن، سطح عالیه صرف و نحو، معانی، بیان و منطق را شروع کرد.



1283؛ پای درس علما

میرزا کوچک‎خان جنگلی در 23 سالگی عالی‎ترین درس‎های حوزه علمیه - کفایه الاصول - را نزد آیت‎الله سید عبدالوهاب صالح ضیابری آموخت. در این دوران شعر هم می‌گفت.



14 مرداد 1285؛ صدور فرمان مشروطیت

عین‎الدوله صدر اعظم مستبد مظفرالدین‎شاه به‎قدری به مردم سخت گرفت که آن‎ها به علما و روحانیان پناه بردند. عین‎الدوله عزل شد. مشیرالدوله صدر اعظم جدید تأسیس عدالت‎خانه و بازگشت علما از قم و دستور تشکیل مجلس شورای ملی را صادر کرد. این دستور در تاریخ به فرمان مشروطیت مشهور است. میرزا از اولین کسانی بود که در صف مدافعان مشروطه اعلام حمایت و آمادگی کرد.



شهریور 1286؛ تقسیم ایران

بین محمدعلی‎شاه و مجلس اول شورای ملی اختلاف‎های زیادی وجود داشت. در همین گیر و دار قرارداد 1907 بین روس‎ها و انگلیس‎ها امضاء شد؛ ایران را به سه منطقه تقسیم کردند: شمال برای روس‎ها، جنوب سهم انگلیسی‎ها و خارج این دو قسمت، منطقه بی‎طرف.



2 تیر 1287؛ به توپ بستن مجلس

محمدعلی‎شاه قاجار از همان روزهای اول به فکر براندازی مجلس و لغو فرمان مشروطیت بود. بهانه درست و حسابی وقتی جور شد که به جان محمدعلی‎شاه سوءقصد شد. با همین بهانه، مجلس و آزادی‎خواهان و مشروطه‎طلبان را به‎دست کنل لیاخوف - افسر روسی - به توپ بست. در این اتفاق، 300 نفر از آزادی‎خواهان کشته و 500 نفر زخمی شدند. مشروطیت دو ساله به پایان رسید و دوره استبداد صغیر شروع شد.

در این روزها، میرزا کوچک‎خان مثل بسیاری از تجددطلبان در قفقاز بود. اقامت در تفلیس و بادکوبه، او را با دنیای نوین آشنا کرد.



1288؛ حضور رسمی میان آزادی‎خواهان

میرزا کوچک‎خان در گیلان به صف آزادی‎خواهان پیوست و به قصد سرکوبی محمدعلی‎شاه و نابودی استبداد روانه تهران شد. قزوین باب تهران به حساب می‎آمد و برای فتح تهران و نجات مشروطه، ابتدا قزوین فتح شد.



1288؛ اعتراض به تندروی مشروطه‎خواهان

میرزا در جریان مشروطه بود و از رهبران آن به حساب می‎آمد اما همیشه با مشروطه‎خواهان تندرو مخالف بود. میرزا هم در زمان نهضت مشروطه و هم در دوره نهضت جنگل، به اصول و معتقدات دینی پایبند بود. وقتی برای فتح تهران از رشت می‎آمد، مقابل بعضی تندروی‎های روشنفکران مشروطه‎خواه گفت: «من این مبارزه را مشروع نمی‎دانم.»



24 خرداد 1288؛ ورود مشروطه‎خواهان گیلانی و بختیاری به تهران

با ورود مجاهدان گیلانی از قزوین و مجاهدان بختیاری از راه اصفهان، تهران فتح شد و محمدعلی‎شاه قاجار سقوط کرد و به سفارت روسیه پناهنده شد. آرام شدن اوضاع، شرایط را برای دوره دوم مجلس شورای ملی فراهم کرد.



1289؛ تحصیل در حوزه‎های علمیه تهران

بعد از فتح تهران توسط نیروهای مشروطه‎خواه، میرزا کوچک‎خان مشغول تحصیل در حوزه‎های علمیه محمودیه، مروی و صدر در تهران شد. میرزا در این مدرسه‎ها پای درس شیخ عبدالنبی نوری، میرزای شیرازی، سیدحسن مدرس، شیخ محمدحسین یزدی و سیدعبدالرحیم خلخالی نشست و تلمذ کرد.



1285 تا 1295؛ شرکت در درس خارج فقه و اصول

دوره تحصیل سطح در مدرسه، که بیشتر درس‎های آن فقه و اصول بود، 12 سال طول کشید. میرزا 10 سال درس خارج فقه و اصول خواند.



11 مرداد 1288؛ شهادت شیخ فضل‎الله

آیت‎الله شیخ فضل‎الله نوری به جرم مخالفت با مشروطه غیرمشروعه به‎دست مشروطه‎خواهان به شهادت رسید. عده‎ای از علما بعد از اعدام شیخ فضل‎الله نوری راه‎شان را از مشروطه جدا کردند و گفتند مشروطه را به تباهی بردند. اما میرزا هنوز امیدوار بود که مشروطه به اهدافش برسد. میرزا پیرو خط‎مشی مدرس بود که دیانت را عین سیاست می‎دانست.



26 تیر 1290؛ نبرد ترکمن‎صحرا

روس‎ها برای سرکوب مشروطه، محمدعلی‎شاه را برگرداندند که وارد ترکمن‎صحرا شد و از میان آنان هم طرفدار جمع کرد. میرزا همراه گروهی از انقلابیون روانه جنگ با او در منطقه «گمش تپه» گرگان شد و در آن‎جا تیر خورد و مدتی در بادکوبه در یک بیمارستان بستری شد، از همین‎جا میرزا را به روسیه فرستادند. محمدعلی‎شاه دستور داد میرزا را طعمه ماهی‎های دریا کنند. کاپیتان کشتی زیر بار این کار نرفت و از طبیب کشتی خواست او را مداوا کند و پس از بهبودی به بادکوبه بردند.



1290؛ بازگشت میرزا به گیلان

میرزا پس از مداوا در بادکوبه و تفلیس به گیلان برگشت؛ همان زمانی که غائله محمدعلی‎شاه در گمش تپه به پا شده بود.



آذر 1290؛ تحصن و تبعید از رشت

همزمان با تحصن علما در سفارت عثمانی، میرزا هم در شهر رشت، متحصن شد. روس‎ها بعد از انقلاب مشروطه و قبل از جنگ جهانی اول، چند نفر از آزادی‎خواهان گیلانی را اعدام کردند. میرزا را هم همراه چند نفر از آزادی‎خواهان رشت و بندر انزلی به دستور سرکنسول روس به پنج سال تبعید محکوم کردند. میرزا در تهران سکونت یافت و همین، مقدمه شکل‎گیری نهضت جنگل شد و میرزا پایه‎های آن را پی‎ریزی کرد.



1291؛ ادامه تحصیل در حوزه‎های علمیه

میرزا کوچک‎خان پس از این‎که توسط دولت روسیه به تهران تبعید شد؛ درس‌های حوزوی را در حوزه‎های علمیه تهران ادامه داد.



1293؛ ایران در جنگ جهانی اول

با وجود اعلام بی‎طرفی دولت ایران در جنگ، بخش عمده ایران اشغال شد. نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک‎خان جنگلی در شرایطی شکل گرفت که تمام سرزمین ایران آماده قیام‎های آزادی‎بخش برای رهایی ایران از سلطه بیگانگان بود. نهضت جنگل با بروز جنگ جهانی اول در همین سال شکل گرفت.



خرداد 1294؛ بازگشت به رشت

میرزا در این سال با دخالت حاج سیدمحمود روحانی اجازه گرفت در گیلان در منزل خود سکونت یابد.

مرداد 1294؛ تشکیل هسته اولیه نهضت جنگل

میرزا پس از توافق با تشکیلات اتحاد اسلام از تهران عازم گیلان شد و هیأتي مخفی به نام اتحاد اسلام با حضور مجتهدان گیلانی به رهبری آیت‎الله سید عبدالوهاب صالح ضیابری برای مبارزه با اشغالگران خارجی و دولت مستبد شکل داد. به این ترتیب، هسته اولیه نهضت جنگل در «نرگستان» تشکیل شد. رهبر این کمیته میرزا کوچک‎خان بود و تا پایان سال 1296 بخش وسیعی از گیلان، قسمتی از مازندران، طارم، آستانه، طالش، کجور و تنکابن زیر نفوذ کمیته اتحاد اسلام درآمد. این کمیته «نهضت جنگل» و «حزب جنگل» نامیده شد و مرکز تأسیسات نظامی جنگل «گوراب زرمیخ» بود.



1295؛ اولین نبرد و پیروزی میرزا کوچک‎خان.

30 آبان 1295؛ میرزا برنده نبرد کسما.

روزهای آخر سال 1295؛ جنگ مالکوان.

خرداد 1296؛ شروع انتشار روزنامه جنگل.

خرداد 1296؛ شکست و عقب‌نشینی جنگلی‌ها در جنگ ماسوله.



شهریور 1296؛ بازپس‎گیری حوزه استحفاظی

بعد از شکست جنگلی‎ها در ماسوله، میرزا دوباره نیروهایش را جمع و جور کرد و پس از تجدید سازمان و قوا، دوباره فومنات و کسما را تصاحب کرد.



تیر 1296؛ انحلال روسیه تزاری و دستور خروج روس‎ها از ایران و یکه‌تازی انگلیسی‌ها در مناطق شمالی ایران.



1296؛ مذاکره هیأت انگلیسی با اتحاد اسلام

انگلیسی‎ها برای دستیابی به ذخایر نفتی قفقاز و به‎دست آوردن منابع دریای خزر مجبور بودند از گیلان عبور کنند. ژنرال «دنسترویل» فرمانده قوای انگلیس با هیأت اتحاد اسلام مذاکره کرد. پیغام دولت انگلیس این بود که اگر میرزا اجازه عبور قوای انگلیسی را بدهد، آن‎ها هم حکومت میرزا را به رسمیت می‎شناسند. میرزا قبول نکرد و گفت: «برای من و همکارانم تشکیل یک حکومت مقتدر زیر نفوذ شما مقرون به افتخار نیست.»



خرداد 1297؛ شکست سخت جنگلی‌ها در جنگ منجیل و کشتار عده‌ای از مجاهدان به دست انگلیسی‌ها.



تیر 1297؛ جنگلی‎ها به زرادخانه انگلیسی‎ها در رشت که در جاده «چمارسرا» به پسیخان قرار داشت، شبیخون زدند.



22 مرداد 1297؛ امضای قرارداد آتش‎بس میان انگلیس و سران نهضت جنگل در منطقه «صفه سر».

مرداد 1297؛ روی کار آمدن وثوق‎الدوله با فکر از بین بردن نهضت جنگل. تطمیع و تفرقه در میان سران جنگلی‌ها.

18 اسفند 1297؛ انتخاب تیمورتاش به استانداری گیلان

وثوق‎الدوله (نخست‎وزیر)، تیمورتاش را با اختیارات تام به استانداری گیلان فرستاد. عبدالحسین تیمورتاش معروف به «سردار معظم خراسانی» مردی بی‎رحم، فاسد و دائم‎الخمر بود. وثوق‎الدوله از فرستادن چنین کسی به گیلان هدفی جز سرکوب نهضت جنگل نداشت.



اسفند 1297؛ خیانت نفر دوم نهضت، حاج احمد کسمایی و همکاری وی با دولت وثوق‎الدوله.



چهارم اردیبهشت؛ تسلیم و شهادت دکتر حشمت

دکتر ابراهیم حشمت‎الاطباء فریب وعده‌های مقامات نظامی را خورد و به پشتوانه امان‎نامه آن‎ها با 270 نفر از یارانش تسلیم شد. وی را به دستور تیمورتاش اعدام و در محله «چله‎خانه» دفن کردند.



تیر 1298؛ اعلام حکومت نظامی

تیمورتاش حکومت نظامی را که از قبل اعلام کرده بود، تمدید کرد: «هر خانه‎ای که در آن جنگلی‎ها منزل کنند، سوزانده می‎شود و صاحبانش تنبیه خواهند شد. افرادی که برای جنگلی‎ها آذوقه تهیه کنند، فورا اعدام و دارایی‎‎های‎شان ضبط می‎شود...»



17 مرداد 1298؛ امضای قرارداد 1919

انگلیسی‎ها با استفاده از خلأ حضور روس‎ها قرارداد 1919 را طرح و امضا کردند که با مخالفت شدید نیروهای انقلابی و مذهبی از جمله جنگلی‎ها مواجه شد.



24 شهریور 1298؛ تقلیل قوای جنگلی‌ها و ارسال امان‎نامه رییس قزاقان روسی به میرزا که با مخالفت وی روبه‌رو شد.

28 اردیبهشت 1299؛ اشغال انزلی به کمک ناوهای روسی ارتش سرخ و عقب‎نشینی انگلیسی‌ها بدون هیچ مقاومتی.

28 اردیبهشت 1299؛ مذاکره میرزا با روس‎ها در انزلی.

«راسکول نیکف» فرمانده ناوگان شوروی در دریای خزر در بندر انزلی با میرزا مذاکره کرد. میرزا با روس‎ها در این موارد به توافق رسید: 1- تأسیس حکومت جمهوری انقلابی در گیلان؛ 2- عدم مداخله شوروی در ایران؛ 3- عدم اجرای اصول کمونیسم و ممنوعیت تبلیغات کمونیستی در گیلان.



14 خرداد 1299؛ ورود جنگلی‎ها به رشت.

16 خرداد 1299؛ اعلام حکومت جمهوری و سالگرد دکتر حشمت.

25 خرداد 1299؛ تصرف قزاق‎خانه رشت توسط انقلابیون جنگل.

خرداد 1299؛ تشکیل حزب کمونیست ایران.

18 تیر 1299؛ ارسال نامه و نماینده به سران حزب کمونیست.

18 تیر 1299؛ خروج میرزا کوچک‎خان از رشت برای اعتراض.

22 تیر 1299؛ صدور فرمان احمدشاه برای حمله قوای دولتی به گیلان.

8 مرداد 1299؛ نامه مهم میرزا کوچک‎خان به لنین در اعتراض به جنایت‎های کمونیست‎های روسی و ایرانی در گیلان.

15 مرداد 1299؛ آتش زدن بازار رشت توسط دولت کمونیست‎ها.

19 مرداد 1299؛ کودتای کمونیستی در رشت.

27 مرداد 1299؛ تصرف منجیل توسط قوای دولتی.

31 مرداد 1299؛ تصرف رشت توسط قوای دولتی.

5 شهریور 1299؛ تصرف دوباره رشت توسط کودتاگران کمونیست با پشتیبانی روس‎ها و وقوع «فاجعه مهاجرت».

21 شهریور 1299؛ شهادت شیخ محمد خیابانی به دست قوای دولتی در تبریز.

اول مهر 1299؛ ورود قزاق‎ها به رشت برای دومین‎بار.

29 مهر 1299؛ تصرف دوباره رشت توسط بلشویک‎ها.

14 آبان 1299؛ ارسال پیام آشتی کودتاگران پشیمان به میرزا کوچک‎خان.

16 آبان 1299؛ پاسخ میرزا به نامه کودتاگران.

اسفند 1299؛ حمایت آیت‎الله مدرس از نهضت جنگل.



1299؛ سفر مخفی میرزا به لنکران برای آشنایی با کمیته انقلابی

اعضای کمیته انقلابی از لنکران برای میرزا، نامه همکاری و کمک‎رسانی فرستاده بودند. میرزا قبل از این‎که جواب نامه را بدهد، خودش پای پیاده به لنکران رفت تا اوضاع را از نزدیک ببیند.



3 اسفند 1299؛ کودتای 1299 رضاخان و سیدضیاء.

اردیبهشت 1300؛ خیانت مجدد شوروی به نهضت جنگل، مذاکره سازش با انگلیس.

26 اردیبهشت 1300؛ آشتی میرزا با کودتاگران پشیمان.

اردیبهشت 1300؛ ورود حیدرخان عمو اغلی به عرصه جنگل.

اردیبهشت 1300؛ ماجراجویی احسان‎الله خان.

اردیبهشت 1300؛ نامه‎نگاری روتشتاین (وزیرمختار شوروی) و میرزا.

مرداد 1300؛ کمیته جدید انقلاب به ریاست میرزا کوچک.

مهر 1300؛ واقعه ملاسرا، کشف خیانت خالوقربان و عمو اغلی.

5 آبان 1300؛ آخرین نامه میرزا به دوستش «میرآقا عربانی» و گلایه از ناپایداری بعضی دوستان.

12 آبان 1300؛ حمله رضاخان به رشت برای سرکوب نهضت جنگل.

آذر 1300؛ حرکت میرزا به‎سوی خلخال برای تجدید قوا.

11 آذر 1300؛ شهادت میرزا کوچک‎خان در کوه‎های تالش.

میرزا کوچک خان در سرمای کوه‎های تالش و در برف و یخبندان کشته شد و سر او را برای رضاخان به تهران آوردند