فرقه در برابر مکتب/ سیدحسین شهرستانی

اقشاری که ریسک‎پذیری بیشتر و محافظه‎کاری کمتری دارند - و به تعبیر امام مستضعفان - در پیشانی حرکت اجتماعی جای می‎‎گیرند. در ضمن، انقلاب اسلامی اساسا در گرو پویایی فکر دینی و روزآمدی اجتهاد و پرورش بصیرت اجتماعی و سیاسی و زمان‎شناسی و عدم جمود و ظاهرگرایی است. بر همین اساس است که با نهضت امام خمینی و متأثر از شخصیت ایشان، دروس فلسفه و عرفان و تفسیر و در کل علوم اعتقادی و عقلی در حوزه‎های علمیه نسبت به گذشته توسعه می‎‎یابد.

و اما در مقابل، انجمن حجتیه اساسا با نوع تعاملات و پیوند‎های درونی و خصوصی که برقرار می‎‎کند، شناخته می‎‎شود. حتی اگر شرایط نامساعد فعالیت‎های مذهبی در دوران پهلوی مبنای این امر باشد، لیکن در مسیر تعین‎یابی، خود به‎ویژگی مستقل و خودبنیادی تبدیل می‎‎شود، به‎نحوی که پس از انقلاب اسلامی هم بدون کمترین تغییری تداوم یافته و بلکه تشدید می‎شود. انجمن حجتیه، نمادگونه دینداری افرادی است که میان خود و دیگران، به‎طور آگاهانه یا ناآگاهانه نوعی امتیاز و تفاوت قائلند و در پی آنند که با ایجاد پیوند‎های درونی، خود را از آسیب تعامل با دیگران مصون دارند. این ویژگی به‎تمامه خود را در مدارس مذهبی پرسابقه آن‎ها و نوع تربیت دانش‎آموزان در آن مدارس متبلور کرده است. دانش‎آموزان در یک محیط ایزوله و پاک‎سازی‎شده، تحت نظارت دقیق و همه‎جانبه قرار داشته و به آن‎ها آموخته می‎‎شود که چگونه ایمان خود را در جامعه‎ای سراسر گناه و پلیدی و غفلت حفظ کنند. آن‎‎ها هیچ رسالت اصلاح اجتماعی محیطی بر عهده ندارند، مگر در دایره پیوند‎های خاص درونی. این فرآیند امتیازیابی در جهت تشدید پیوند‎های درونی و «کلونی‎سازی»، خود را در اصول عقاید و نیز در نوع اخلاق و تربیت و روحیات آشکار می‎‎سازد.

در مورد اصول اعتقادی، آن‎ها برخلاف انقلاب اسلامی در مسیری حرکت می‎‎کنند که دایره «خودی‎ها» هرچه تنگتر شود. آن‎ها به‎لحاظ کلامی هیچ سخنی در باب غیرمسلمانان ندارند و اساسا هیچ نوع مواجهه‎ای با آن‎ها برای‎شان تعریف نشده است. اما در میان مسلمانان اصل بر تشدید تمایزات و برجسته کردن اختلافات است (همین بلاتکلیفی در برابر غیرمسلمانان در کنار شکاف بنیادی با اهل سنت است که آن‎ها را بار‎ها به نیرو‎های مستعد در جهت پیشبرد منافع استعماری قدرت‎های غربی بدل کرده است). در این مسیر، فرآیندی که در دوران صفویه به اقتضای رویارویی با امپراتوری عثمانی پیگیری می‎‎شد و مستلزم قرار دادن عناصر مورد اختلاف شیعه و سنی در کانون اصول عقاید بود، به‎صورت افراطی دنبال می‎‎شود.

بدین ترتیب، «اخلاق» و ارزش‎هایی نظیر «عدالت» که عنصر پیونددهنده ما با کل انسان‎ها است و «توحید» و «نبوت» و «حجیت قرآن»، که عناصر پیونددهنده ما با کل مسلمانان هستند، جای خود را به «معرفت امام» آن هم با تقریر‎ها و تفسیر‎های ویژه می‎‎دهند و این تنها عامل نجات و یگانه آموزه شایسته ترویج و تبلیغ است. بر این اساس، این فرقه شباهت‎هایی به «ادیان رستگاری» و مشخصا مسیحیت پولسی می‎‎یابد. یکی از ریشه‎های اصلی انحراف در آموزه مهدویت و ظهور نیز به همین موضوع برمی‎گردد که تفصیل آن در گنجایش این مقال نیست.

نکته اعجاب‎برانگیز آن است که این فرآیند امتیازیابی در این‎جا هم متوقف نمی‎‎شود، بلکه در درون جامعه شیعی هم امتداد می‎‎یابد. آن‎ها خود را در تنها جامعه و حکومت شیعی جهان نیز ادغام نمی‎‎کنند و در این‎جا هم عناصری برای ایجاد تمایز و افتراق پیدا می‎‎کنند. آن‎‎ها اقامه حکومت شیعی را - که قاعدتا باید برای این شیعیان متعصب فرصتی تاریخی تلقی گردد - به‎نوعی در تعارض با ولایت معصومین تلقی کرده و با سر هم بافتن استدلال‎هایی از این مسأله، ریشه‎ای کلامی و عقایدی برای جداسازی خود از کلیت جامعه دینی و شیعی ایجاد می‎‎کنند.

این امتیازیابی تا آن‎جا ادامه می‎‎یابد که ایشان حتی با سازوکار عمومی و رایج تحصیل معارف دینی تشیع نیز قطع ارتباط می‎‎‎کنند. بر آگاهان روشن است که اصولا انجمن حجتیه هواداران خود را به‎سوی تحصیلات حوزوی به‎صورت معمول و متعارف تشویق نمی‎‎کند. معارف دینی باید از رأس هرم فرقه و از مسیر واسطه‎های تعلیم‎یافته و توجیه‎شده با رعایت سلسله‎مراتب به افراد برسد و نسبت به هرگونه مباحثه با دیگران و جست‎وجوی آزادانه برای درک و فهم معارف، هشدار داده می‎‎شود. حتی گفته شده که به کتب معمول روایی نیز از روی نسخه‎هایی غیر از نسخه‎های چاپ‎شده و در معرض عموم و از واسطه رأس هرم باید مراجعه شود.

با این احوال و با لحاظ اقتضائات حفظ و تشدید پیوند‎های درونی و تقویت تمایزات بیرونی، انجمن حجتیه به‎سمت نوعی خشک‎کیشی، مناسک‎گرایی، مقدس‎مآبی و ظاهرگرایی پیش می‎‎رود و همین ریشه پیوند او با جریان‎های ضدفلسفی و ضدعقلی و اخباری است. همین نکته در عین‎حال، موجب فقدان بصیرت اجتماعی و ناتوانی در پرورش نخبگان و روشنفکران است. بر همین مبنا آن‎ها علاوه‎بر آن‎که به تحصیلات حوزوی روی نمی‎‎آورند، در تحصیلات دانشگاهی نیز همواره به رشته‎‎های فنی و مهندسی و احیانا پزشکی علاقه‎مندند. امکان کمی وجود دارد که ایشان فرزندان خود را به تحصیل در علوم انسانی خصوصا در رشته‎هایی نظیر فلسفه، جامعه‎شناسی و علوم سیاسی و حتی الهیات تشویق کنند. البته در این میان باید رشته‎هایی نظیر حقوق و علوم تربیتی را از این قاعده مستثنا کرد.

این امتیاز و فرقه‎سازی در عین‎حال ریشه نوع حضور آن‎ها در ساحت قدرت است. توضیح آن‎که بسیاری از فرقه‎های مذهبی که خود را از بدنه اجتماعی جدا می‎‎سازند، گرایش‎های تارک دنیایی و آخرت‎محور و باطن‎گرا دارند. ایشان به‎کلی از ورود به ساحت عمل دنیایی معزول می‎‎شوند. نمونه تام این نوع فرقه‎ها، صوفیه و نیز فرق مذهبی مسیحی (به‎خصوص کاتولیکی) است. لیکن فرقه‎های مذهبی‎ای نیز وجود دارند که در عین انفکاک از جامعه، نسبت به‎عمل دنیایی معطوف به قدرت بی‎تفاوت نبوده و در مسیر آن گام برمی‎‎دارند؛ یهودیت، بهاییت و برخی فرقه‎های مذهبی پروتستان، در این دسته جای دارند. خصلت مشترک این فرقه‎ها اولویت «عمل اقتصادی» است. این دقیقا همان استراتژی انجمن حجتیه در مقطع کنونی است که توسط پیشوایان مجموعه اعلام شده. عمل اقتصادی، نمونه روش کنش معطوف به قدرت در غیر حوزه عمومی و به‎صورت «نفوذ» است.

این امر در کنار اقتضائات خاص پیوند‎های کنترل شده اجتماعی، چنان‎چه ذکر شد، انجمن حجتیه را به یک طبقه اجتماعی خاص با «سبک زندگی» خاص محدود می‎‎کند: قشر مذهبی مرفه شهری. جلسات و عضوگیری‎های انجمن حجتیه عموما در مناطق مرفه‎نشین تهران است. شیوه برگزاری جشن‎ها و مراسم مذهبی ایشان نیز به‎کلی با سبک زندگی طبقات مرفه شهری تهرانی منطبق است و با شیوه‎های رایج هیئات مذهبی که عمدتا متأثر از سبک زندگی طبقات مذهبی متوسط و پایین اجتماعی است، تفاوت دارد. مقایسه تطبیقی برگزاری یک هیأت مذهبی مثلا در میدان خراسان یا بازار تهران با یک مراسم مذهبی مخصوص به انجمن حجتیه که فی‎المثل در «الهیه» برگزار می‎‎شود، می‎‎تواند مطالعه موردی مناسبی در حوزه جامعه‎شناسی دین باشد. بر این اساس است که این فرقه، زبان گفت‎وگو با توده‎های جامعه دینی را ندارد. مسیر اصلی جذب نیز مسیری است که مستلزم حداقلی از تمول اقتصادی است؛ مدارس غیرانتفاعی با شهریه‎های سنگین در مناطق شمالی تهران. این امتیازیابی‎ها حتی گاه در ویژگی‎های ظاهری نیز متجلی می‎‎شود. این امر در نوع خاص آرایش محاسن مردان که با عموم و عوام مؤمنین و متشرعین متفاوت است، خود را نمایان می‎‎سازد.



خاستگاه‎‎های تاریخی و طبقاتی انجمن حجتیه

به‎لحاظ تاریخی، انجمن حجتیه اولا محصول شرایط خاص حاکم بر فضای اجتماعی سیاسی بعد از کودتای 28 مرداد و شکست نهضت ملی شدن نفت است. در این شرایط با شکست تجربه ورود روحانیت به حوزه سیاست و تعامل با روشنفکران و با توجه به اختناق سیاسی و نیز توسعه فعالیت‎های چپ‎گرایانه در شهر‎های بزرگ و در میان اقشار فرهیخته و فعالیت‎های اباحه‎گرانه دولت‎های پهلوی و خطر تزلزل ایمان دینی مردم، بخشی از جامعه دینی به انزوا کشیده شده و با ترک و نفی عمل سیاسی، رسالت خود را در حفظ و حراست ایمان دینی خود و فرزندان و اطرافیانش می‎‎دید. در این شرایط، پردامنه‎ترین سطح عمل اجتماعی مؤمنان، احیای ساختار‎های سنتی و دینی و جلوگیری از زوال نهاد روحانیت بود. در کنار این، تأسیس مدارس مذهبی و هیئات و انجمن‎های مذهبی جدید نیز در دستور کار قرار گرفت. «شیخ محمود حلبی» شاخص این اوضاع است. او که خود در جریان مبارزات ملی شدن نفت در کنار مرحوم آیت‎الله کاشانی قرار داشت، بعد از شکست نهضت به‎کلی از عمل سیاسی سرخورده شده و دامنه فعالیت‎های مذهبی خود را به‎شدت کاهش داد. نکته جالب آن‎جاست که سایر فرقه‎‎های مذهبی نیز در چنین شرایطی تکوین یافته‎اند و همگی راه‎حل را در برون‎رفت از حوزه عمومی و تشکیل گروهی همبسته و منزوی جست‎وجو می‎‎کردند. به‎طور مثال، یهودیان بعد از تخریب دوم معبد و آوارگی در جهان و شرایط دشوار مقتضی آن و صوفیه بعد از حمله مغول و اوضاع نابه‎سامان و فاجعه‎بار ناشی از آن، به‎صورت فرقه درآمدند.

دومین پیش‎شرط تاریخی تکوین انجمن حجتیه در قالب یک «فرقه»، اقتضائات نوع مواجهه و تقابل خاص آن‎‎ها با «بهاییت» است که موجب شد بسیاری از ویژگی‎های رفتاری و اخلاق اجتماعی بهاییان به‎نحو دیالکتیک در ایشان منعکس شود.

همان‎طور که می‎‎دانیم، انجمن حجتیه در مقطع تأسیس، رسالت اصلی خود را مبارزه با ترویج بهاییت می‎‎دانست. انجمنی‎ها ترجیح دادند این مبارزه را با شیوه‎های معمول ترویج فرهنگی که بهاییان از آن بهره می‎‎گیرند، دنبال کنند و این کلید تأثیرپذیری ناخودآگاه ایشان از بهاییت است. آن‎ها به‎طور ناشناس و مخفی وارد جمع‎های بسته و اختصاصی بهاییان شده و از طریق نفوذ در درون این جمع‎ها، به‎تدریج ایشان را تحت تأثیر قرار می‎‎دادند. حتی در این مسیر مجاز بودند که ظواهر شرع را رعایت نکرده و به‎کلی در هیأت یک بهایی راستین ظاهر شوند.

و اما خاستگاه اجتماعی و طبقاتی فرقه انجمن حجتیه، همان قشر مذهبی شهری مرفه است که در عین‎حال به‎لحاظ فرهنگی به طبقات پایین و میانی نزدیک است و در میان آن‎ها افراد فرهیخته و نخبه کمتر یافت می‎‎شود. این ویژگی‎ها، همان ویژگی‎های بازاریان مذهبی و سنتی متمول شهری است که کم‎کم محل سکونت‎شان از نواحی شهری نزدیک به بازار (مانند خیابان ایران) به‎سمت محله‎های بالاتر و مرفه‎نشین‎تر (مثل خیابان دولت و پاسداران) انتقال یافت.

در مقطع تأسیس انجمن با توجه به شرایط تاریخی پیش‎گفته، این گروه از جهت مذهبی خود را در معرض تهدید می‎‎دید، ولی از نظر اقتصادی و اجتماعی، شرایط مساعدی را تجربه می‎‎کرد و ضرورتی برای تغییر شرایط اجتماعی نمی‎‎دید. این امر زمینه‎ساز وابستگی به وضع موجود و محافظه‎کاری ذاتی آن‎ها شده و حتی در مواردی آن‎ها را به همکاری با رژیم پهلوی ترغیب می‎‎کرد.

و اما از لحاظ نظری و اعتقادی، انجمن حجتیه تحت تأثیر گرایش‎های ضدفلسفی و ضدعرفانی و نوعی اخباری‎مسلکی در عقاید بوده که همسو با خشک‎کیشی اجتناب‎ناپذیری است که از فرآیند فرقه‎سازی منتج می‎‎شود. این همان رشته پیوند میان انجمن حجتیه و مکتب تفکیک است.

البته شایسته است که در همین‎جا به تمایز جدی میان این دو اشاره شود. مکتب تفکیک چنان‎چه از عنوان آن پیداست یک «مکتب» کلامی است که طرحی اعتقادی و نظری را در حوزه عمومی ارائه می‎‎دهد. در این مسیر، مکتب تفکیک خود را به‎لحاظ اجتماعی از کلیت جامعه دینی منفک نمی‎‎کند. مشهور است که «شیخ مجتبی قزوینی» با وجود آن‎که با امام خمینی از جهت تحصیل و تدریس فلسفه و عرفان آشکارا اختلاف داشت، در جریان نهضت سیاسی امام با جدیت به ترویج ایشان می‎‎‎پرداخت. همچنین «محمدرضا حکیمی» آثار بسیاری در زمینه تبیین انقلاب اسلامی و به‎خصوص وجوه جهانی آن فراتر از یک انقلاب شیعی به معنی فرقه‎ای آن نگاشته است. اما برخي در انجمن حجتیه، شکاف خود را با نهضت امام خمینی (رحمت‎الله علیه)، روز به روز تشدید کردند، چراکه برای آن‎ها عنصر مقوم جماعت‎ساز وابسته بود به همین تمایزیابی.

خلاصه سخن آن‎که انجمن حجتیه در نهایت فرقه‎ای مذهبی است که حیات و قوامش وابسته است به اقتضائات همین فرقه‎سازی. هرجا پای فرقه در میان است، تفرقه و تفرق و انشقاق و امتیازیابی اجتماعی نیز ضروری است. در این مسیر، صورت‎بندی‎های کلامی و اعتقادی، تنها ابزار تشدید و توجیه این فرآیند امتیازیابی است.



یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله حق تقاته و لا تموتن الا و انتم مسلمون

واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا واذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداءا فألف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا و کنتم علی شفاحفره من النار فانقذکم منها کذلک یبین الله لکم آیاته لعلکم تهتدون

و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون

و لا تکونوا کالذین تفرقوا واختلفوا من بعد ما جائتهم البینات و اولئک لهم عذاب عظیم

سوره مبارکه آل عمران آیات102 تا 105