رفتارشناسی انجمن حجتیه درفتنه 88/ سیدمهدی دبستانی

برخلاف پاره‎ای تصورات، فضای کلی اعضا و نزدیکان به انجمن حجتیه در انتخابات سال 1388، حمایت از اصلاح‎طلبان بود. این مسأله از دو جهت قابل‎توجه است. یکی این‎که در طول تاریخ انقلاب، این اولین‎بار بود که انجمن در یک انتخابات به‎طور جدی وارد عرصه سیاست شد و به حمایت از یک کاندیدا برخاست. دلیل این امر را شاید بتوان در اهمیت و همچنین التهاب بسیار شدید این دوره دانست که نگذاشت هیچ کس بی‎نظر بماند و نهایتا هم رکورد بیش از 80 درصد را به‎جای گذاشت. حتی رسانه‎‎های ضدانقلاب که همیشه دم از تحریم انتخابات می‎‎زدند، این‎بار همگی وارد گود مبارزات انتخاباتی شدند. بنابراین دور از انتظار نبود که منسوبین به انجمن هم برخلاف دفعات دیگر، وارد میدان شوند. دومین مسأله قابل‎تأمل این بود که برای افرادی که خیلی شناختی از این انجمن نداشتند و اطلاعات خود درباره انجمن را از رسانه‎‎های عمومی دریافت کرده بودند، این‎طور جا افتاده بود که با آمدن دولت احمدی‎نژاد انجمن قدرت گرفته و بحث حتی تا حجتیه‎ای بودن خود احمدی‎نژاد و مشایی هم پیش رفته بود. تهمت قدیمی حجتیه‎ای بودن آیت‎الله مصباح یزدی هم که به‎وسیله نشریات دوره دوم خرداد رواج یافته بود هنوز طرفدارانی داشت و البته دارد. این امر در کنار حمایت آیت‎الله مصباح از احمدی‎نژاد باعث سئوال در ذهن برخی مردم شد که از موضع انجمن در قبال انتخابات آگاهی یافتند. این مقاله در پی آن نیست که جواب این اتهامات را بدهد، کما این‎که افتراقات جدی انجمن حجتیه با مدل‎‎های فکری تیم دولت و آیت‎الله مصباح - مانند موضع آیت‎الله مصباح نسبت به فلسفه، یا موضع دولت در قبال استکبار جهانی - بسیار بین و روشن است. هدف اصلی این مقاله کوششی برای پاسخ به این سئوال است که چرا اعضای انجمن حجتیه به اصلاح‎طلبان نزدیک شدند. این مسأله وقتی جالب‎تر می‎‎شود که توجه کنیم بهاییان هم در این انتخابات، حامی میرحسین موسوي بودند و فلسفه وجودی انجمن حجتیه هم از ابتدا مقابله با بهاییت بود. حال چه شده بود که پس از این همه سال این دو به یک نقطه مشترک رسیدند؟

با بررسی تاریخچه و عملکرد و همچنین مبانی فکری انجمن حجتیه می‎‎توان مواردی چند را در تبیین چرایی این نزدیکی برشمرد. می‎‎توان گفت چند مورد از موارد پیش‎رو با عقاید و عملکرد اصلاح‎طلبان همخوانی دارد و چند مورد هم به وضوح با تفکرات احمدی‎نژاد تنافر دارد. البته بحث و بررسی عقاید اصلاح‎طلبان خود بحث‎‎های جداگانه‎ای می‎‎طلبد.

1. جدایی اسلام از سیاست و دین‎داری فردی (تیغه دوم قیچی سکولاریزم)

تفکر انجمن حجتیه در عمل دقیقا در راستای سکولاریسم حرکت می‎‎کند و تاریخ آن هم همین امر را نشان می‎‎دهد. این یکی از نقاط افتراق انجمن با خط امام است. درست است که انجمن خودش را سکولار نمی‎‎داند، ولی نوع تفکر آن به نحوی است که با سکولار‎ها دو تیغه یک قیچی را تشکیل می‎‎دهند که ظاهرا مخالف هم حرکت می‎‎کنند، ولی در عمل یک چیز را می‎‎برند. حجتیه‎ای‎‎ها نسبت به اجتماع و سکولار‎ها نسبت به دین ناامیدند و نتیجه هردو این است که دین در عرصه جامعه ظهور پیدا نمی‎‎کند. انجمن به‎صورت جدی و در اساس‎نامه، اعضای خود را به عدم مداخله در امور سیاسی دعوت می‎‎کرد. همچنین انجمن از اعضای خود تعهدی مکتوب، مبنی بر عدم فعالیت سیاسی می‎‎گرفت. در صورتی‎که اعضای انجمن کوچکترین فعالیت سیاسی می‎‎کردند، اخراج می‎‎شدند. به جرأت می‎‎توان گفت که چنین تفکیکی میان حوزه دین و سیاست با تلقی اصلاح‎طلبان و روشنفکران پشتوانه آن‎‎ها مناسبت دارد.

2. عدم اعتقاد به ولایت فقیه

انجمن مدعی شده که به ولایت فقیه معتقد است و در این زمینه به مواردی چون اصلاحیه انجمن بر پیش‎نویس قانون اساسی اشاره می‎‎کنند که انجمن در آن ولایت فقیه را اضافه‎ کرده‎است. نکته این‎جاست که ولایت فقیه مدنظر انجمن، همان ولایت عامه مراجع است و هرجا انجمن سخن از ولایت فقیه به میان آورده، به‎سرعت آن را به ولایت عامه مراجع سوق داده است. این‎گونه نگاه انجمن به ولایت فقیه را می‎‎توان در پیشنهاد‎های ایشان برای قانون اساسی نیز یافت. در این پیشنهاد‎ها فقهای شورای نگهبان را مراجع تعیین می‎‎کنند و فرماندهی کل قوا با رییس‎جمهوري است و رهبری عملا یک دکور و شیء زینتی است. در مورد اصلاح‎طلبان می‎‎توان اشاره کرد که وقتی آن‎ها خواستار دور کردن همه‎چیز از فقه سنتی باشند، به طریق اولی مفهوم ولایت فقیه هم دیگر معنایی نخواهد داشت. اتفاقا مرجعیتی که دکتر سروش خواستار آن است که «عمدتا معطوف به شعائر و مناسکی گردد که به تنظیم رابطه انسان و خدا می‎‎پردازد»، هیچ منافاتی با انتظاراتی که انجمن حجتیه از مرجعیت دارد، نداشته و با آن سازگار است.

3. ناامیدی از جامعه اسلامی قبل از ظهور

اخباری‎گری انجمن و وجود حدیثی درباره باطل‎بودن پرچم‎‎های قبل از ظهور، منجر به یکی از مهمترین موارد موجود در این تفکر یعنی «یأس و ناامیدی از جامعه قبل از ظهور» شده است. موارد دیگری نیز از جمله این‎که جامعه قبل از ظهور غرق در فساد می‎‎شود و یا این‎که وقتی امام زمان (عجل‎الله تعالی فرجه الشریف) ظهور می‎‎کنند، انگار دین جدیدی آورده‎اند، مزید بر این ناامیدی است. این ناامیدی هم ارتباط وثیقی با همان جدایی دین از سیاست دارد و مبنای دین‎داری فردی آن‎هاست. در همین مورد می‎‎بینیم که دقیقا بر خلاف انجمن، احمدی‎نژاد با امیدواری بسیار زیاد حتی می‎‎خواهد ایران اسلامی را به ابرقدرت جهانی تبدیل کند. برخلاف آن اصلاح‎طلبان همین حالت ناامیدی از جامعه اسلامی را همیشه داشته‎اند.

4. عدم دشمن‎شناسی صحیح و عدم مرزبندی با استبداد و استکبار

نکته بعدی عدم دشمن‎شناسی صحیح انجمن است. این تفکر طوری رفتار می‎‎کند که انگار تمام حق و باطل در همان صدر اسلام بوده‎است و تنها حق ضایع ‎شده، حق حکومت حضرت علی (علیه‎السلام) و ائمه اطهار است. حق و باطل را همان شیعه و سنی می‎‎دانند و ظالمان و مستکبران کنونی را به‎عنوان دشمن نمی‎‎شناسند. این امر باعث شده که برغم حمایت‎‎های آشکار کشور‎های استعماری، مثل آمریکا و انگلیس، از جناح اصلاح‎طلب در سال‎های اخیر، بسیاری از اعضای انجمن با نادیده گرفتن این امر به‎طرفداری از این گروه بپردازند.

5. بی‎توجهی به مستضعفین و مدل زندگی مسلمانی سازگار با رفاه و بی‎دردی

6. تعریف نادرست از انتظار و عدم مبارزه

7. دشمنی با انقلاب اسلامی

بالأخره می‎‎توان گفت جماعتی از انجمن که ضدانقلاب شده‎اند، به‎صورت آگاهانه و با دانستن این‎که گروه‎‎های ضدانقلاب همگی در پشت سر کاندیدای اصلاح‎طلبان قرار دارند، به این جماعت پیوستند.

البته باید توجه داشت که موارد ذکر شده در بالا همگانی نیست و در افراد مختلف می‎‎تواند یک یا چند مورد از این‎‎ها مشاهده شود. نکته دیگر این‎که این‎طور نیست که همه‎ی افراد با فکر قبلی و رسیدن به این نتایج از این فکر دفاع کنند. بلکه اصولا شخصیت انسان طوری آفریده شده‎است که ناخودآگاه به‎سمت کسانی کشیده می‎‎شود که شباهت بیشتری با او دارند. بنابراین عدم اذعان خود افراد به این موارد، دلیلی بر رد آن‎‎ها نیست. نکاتی که در این‎جا به‎صورت فهرست‎وار آمده است، تلاشی برای تحلیلی کردن این موضوع است. در یک جمع‎بندی و به‎صورت کلی باید گفت که همگرایی جریان انجمن حجتیه و اصلاح‎طلبی به این‎خاطر اتفاق افتاد که هر دو مشکل مشترکی به‎نام اسلام‎گرایی داشتند؛ یعنی اسلامی که سه مورد زیر را باید در بر بگیرد:

• دین (اعتقاد)؛

• دنیا (شیوه کامل زندگی)؛

• دولت (یک نظم سیاسی).

در پایان ذکر یک نکته ضروری است و آن این‎که این درست است که انجمن حجتیه وجود دارد و تشکیلات آن هم باقی است، اما «حجتیه‎گری» یک تفکر است که در ذهن خیلی از ما هم رواج یافته‎است. در طول این مقاله، باید این نکته را در نظر بگیریم که خود ما هم تا حدی که به بخشی از این تفکرات پایبند باشیم، در واقع طرفدار دینِ فردی، یاری‎رسان به سکولاریزم و سر در لاکِ خود هستیم. در حقیقت این یک طیف است. این مقاله می‎‎تواند تنبهی برای ما باشد که نسبت خود را با خط امام دوباره بسنجیم و ببینیم که در مواضع افتراقی که اسلام سنتی و متحجرمآبانه با تفکر امام دارد ما در کدام سر طیف قرار داریم. اسلامی که امام خمینی در منشور روحانیت آن را این‎گونه معرفی کرده‎است:

«دسته‏اى دیگر از روحانى‎نماهایى که قبل از انقلاب دین را از سیاست جدا مى‏دانستند و سر به آستانه دربار مى‏ساییدند، یک‎مرتبه متدین شده و به روحانیون عزیز و شریفى که براى اسلام آ‎‎ن‎همه زجر و آوارگى و زندان و تبعید کشیدند تهمت وهابیت و بدتر از وهابیت زدند. دیروز مى‏گفتند، دین از سیاست جداست و مبارزه با شاه حرام است، امروزمى‏گویند مسئولین نظام کمونیست شده‏اند! تا دیروز مشروب‎فروشى و فساد و فحشا و فسق و حکومت ظالمان براى ظهور امام زمان - ارواحنا فداه - را مفید و راهگشا مى‏دانستند، امروز از این‎که در گوشه‏اى خلاف شرعى که هرگز خواست مسئولین نیست رخ مى‏دهد، فریاد «وااسلاما» سر مى‏دهند! دیروز «حجتیه‏اى»‎‎ها مبارزه را حرام کرده ‎بودند و در بحبوحه مبارزات تمام تلاش خود را کردند تا اعتصاب چراغانى نیمه شعبان را به نفع شاه بشکنند، امروز انقلابی‎تر از انقلابیون شده‏اند! «ولایتى»‎هاى دیروز که در سکوت و تحجر خود آبروى اسلام ومسلمین را ریخته‏اند، و در عمل پشت پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت را شکسته‏اند و عنوان ولایت برای‎شان جز تکسب و تعیش نبوده است، امروز خود را بانى و وارث ولایت کرده و حسرت ولایت دوران شاه را مى‏خورند!

نماز صبح‎شان قضاست/ محمدصادق شهبازی

- اسلام آمریکایی یک کل و نماد برای برداشت‎‎های انحرافی از اسلام است و وهابیت، بهاییت، روشنفکری شرق و غرب‎زده دینی، التقاط (که در حقیقت پوسته‎اش اسلام و هسته‎اش جهان‎بینی‎‎ها و ایدئولوژی‎‎های دیگر است! )، اسلام سرمایه‎‎داری و تحجر تا انجمن حجتیه را شامل می‎‎شود. در مقام ارائه‎ اسلام ناب که با زدودن مظاهر اسلام‎ آمریکایی وابستگی وثیقی دارد، باید بسته به میزان انحراف و بزرگی خطر آن برای استحاله‎ اسلام، اولویت‎گذاری کرد.

2- انجمن حجتیه یکی از مظاهر اسلام آمریکایی است که هم‎ خود به‎صورت یک مظهر مستقل کرد یافته و هم به‎صورت یک تفکر -به‎ویژه پس از اعلام ظاهری تعطیلی آن- در مغز‎ها رسوخ پیدا کرده و در اعمال، کرد بیرونی پيدا كرده ‎است، گرچه خود ندانند، یا اعلام نکنند و یا واقعا هیچ‎گونه سابقه‎ عضویتی در آن نداشته‎ باشند. البته عنوان حجتیه تبدیل به یک برچسب از جانب جناح‎‎های سیاسی برای از میدان به درکردن رقبای خویش نیز شده ‎است.

3- فارغ از داوری درباره انجمن حجتیه تاریخی و فراز و نشیب‎‎های آن، با چهارچوب فکری و الگوی عملی یک مدل از اسلام آمریکایی در مقابل اسلام ناب مواجهیم که بار‎ها در طول نهضت و پس از برقراری جمهوری اسلامی و حتی در سال پایان عمر بنیان‎گذار انقلاب و واضع نظریه تقابل اسلام ناب با اسلام آمریکایی، مورد تحذیر و نقد ایشان واقع شده‎ است.

4- کلیشه ساخته‎شده از انجمن -بر اساس نگاه بیرونی معطوف به تنها یک بخش از فعالیت‎‎های آن‎که با تک‎نگاری‎‎های ناقص در این حوزه نیز تشدید شده‎است- موجب شده تصویر ناقص و غلطی از انجمن و این مدل از اسلام آمریکایی شکل بگیرد که با بررسی‎‎های دقیق‎تر فکری و تاریخی باید این مدل بازکاوی شود.

5- از مهم‎ترین‎ ویژگی‎‎های این نوع از اسلام انحرافی می‎‎توان موارد زیر را به اختصار برشمرد:

الف) انحراف در دشمن‎شناسی و عدم درک اولویت‎‎ها و اولویت دادن به شاخه‎‎ها به‎جای ریشه‎‎ها و بی‎اولویت‎‎ها به‎جای خطرناک‎ترها(چنان که انجمن قبل از انقلاب به‎جای مبارزه با شاه به سراغ بهاییت رفته‎بود و بعد از انقلاب، سراغ کمونیسم و در سال‎‎های اخیر مسأله‎ وهابیت را به‎جای مبارزه اصلی به‎عنوان مسئله اول القا کرده‎است. )

ب) برداشت متصلب و متحجرانه از دین و ظاهرگرایی و قشری‎گری و دست گذاشتن روی فقهِ بی‎توجه به زمان و مکان، به‎جای اجتهاد مبتنی بر اصول و بر اساس تفاوت‎‎های زمانی و مکانی و در مواردی رجوع مفرط به اخباری‎گری و قراردادن بعضی جنبه‎‎های تاریخی شکل گرفته در مقابل نتایج اجتهاد اصیل، مثل بزرگ کردن جنبه تاریخی مرجعیت مقابل ولایت فقیه و تلاش القای تقابل این دو یا بزرگتر کردن مرجعیت از ولایت فقیه با وجود آن‎که براساس فتاوای جمهور علمای شیعه، افتا یکی از شئون فقیه در کنار اداره حسبه و قضاوت(شئون حکومتی) است.

ج) تقلیل نقش تفکر عقلانی در برداشت و فهم دین. نفی تفکر عقلی که با پیوستگی انجمن به برخی مکاتب نظیر مکتب تفکیک و مدرسه معارف همراه شد (بنیان‎گذار انجمن، مرحوم حلبی، شاگرد میرزامهدی اصفهانی بود که تقریرات او را نوشت) که در قالب تیپ‎‎های مختلف از نفی کامل تفکر عقلی تا بی‎اولویت خواندن آن ظهور یافت. البته این به معنی این نیست که همه پیروان تفکیک چنین بوده‎اند یا به‎طور قطع بتوان گفت که نتیجه عملی تفکیک این نوع کنش است، چنان که علمای تفکیکی مبارزی نظیر شیخ مجتبی قزوینی، میرزا جوادآقا تهرانی و نیز استاد حیدر رحیم‎پور ازغدی را می‎‎توان یافت که جزو مهم‎ترین کنشگران انقلاب بوده‎اند و نیز مهم‎ترین عنصر زنده این جریان یعنی علامه حکیمی، صرفا به تفکیک سه حوزه وحی و عرفان و فلسفه می‎‎پردازد. بلکه می‎‎توان گفت انجمن این مدل را با توجه به تعارضاتی که می‎‎توانست با جریان معیار داشته باشد، برگزید یا بخشی از جریان تفکیک و مدرسه معارف از دل انجمن به کنش سیاسی پرداخت.